بزرگنمايي:

راه ترقی- شکل گیری تجمعات اعتراضی که در زمستان پارسال به اوج خود رسید، برای بسیاری از صاحبنظران مسائل سیاسی و اجتماعی غیرقابل پیشینی بود. این در حالی است که برخی می گفتند بخشی از جامعه ایران ناراضی است و در چنین شرایطی، اعتراضات خیابانی دور از انتظار نیست.
این دسته پس از فروکش وقایع دی ماه 96، گفتند نارضایتی ها همچون شعله ای به زیر خاکستر خزیده و بروز دوباره آن محتمل است. شاهد این ادعا، مطالبه‌گری صنفی کامیونداران، کارگران و سایر اصناف است که طی هفته ها و روزهای اخیر نیز شکل گرفت.
در این میان، طیفی از تحلیلگران ضمن تاکید بر ضرورت پاسخگویی و رسیدگی مسوولان می گویند بروز تجمعات اعتراضی و مطالبه گری در هر جامعه‌ای وجود دارد و در این باره جای نگرانی نیست. پژوهشگری با هدف بررسی ابعاد و ریشه‌های نارضایتی های اجتماعی و سیاسی و مطالبات معیشتی در ایران با «فرهاد نوایی» تحلیلگر جامعه شناسی سیاسی و پژوهشگر مسائل ایران گفت وگو کرد.
این تحلیل‌گر اجتماعی معتقد است نارضایتی‌ها در ایران بیش از آنکه ریشه اقتصادی یا اجتماعی داشته باشد، ناشی از محرومیت نسبی است به این معنا که بین انتظارات و داشته‌های افراد فاصله‌ بسیاری وجود دارد. در ادامه شرح کامل این گفت وگو آمده است.

 سوال: آیا می توان گفت جامعه ایرانی دچار طیف وسیعی از نارضایتی است؟ نشانه‌های این نارضایتی چیست؟
* نوایی: نارضایتی در ایران مانند هر جامعه دیگری به شکل آشکار و پنهان طی دهه های گذشته وجود داشته، اما در یک دهه اخیر شدت فزاینده‌ای پیدا کرده‌است. به طوری که اخیراً شاهد نمودهای خیابانی به شکل اعتراضات عمومی و در برخی موارد رفتارهای خشونت‌های‌آمیز بوده‌ایم.
وقایع 88، اعتراضات دی ماه 96، اعتراضات کامیونداران، اعتراضات معلمان، کارگران و بازاریان نمونه‌هایی از این نارضایتی‌های آشکار به شمار می‌رود. علاوه بر این ناخرسندی‌های آشکار، گروه‌هایی هم در جامعه وجود دارند که نارضایتی آن‌ها به واسطه بحران‌های اقتصادی نیست و به عبارت دقیق‌تر «در خطر از دست دادن آنچه دارند» محسوب نمی‌شوند. خشم و نارضایتی آن‌ها به این دلیل است که احساس می‌کنند فاقد ابزارهایی برای نیل به توقعات جدید هستند و تقاضای ارزش‌های جدید با پاسخ مناسبی روبرو نشده‌است. مثلا تقاضا برای کالاهای مادی بیشتر یا میزان بیشتری از عدالت و نظم سیاسی یا تقاضا برای دستیابی به موقعیت نخبگان سیاسی. در این خصوص با نارضایتی پنهان روبرو هستیم. با این اوصاف مساله نارضایتی مساله‌ای جدی و قابل توجه است.
 سوال: ریشه‌های این نارضایتی را در کجا می‌بینید؟
* نوایی: مولفه‌ اصلی دخیل در نارضایتی‌ آشکار و پنهان جامعه ایران را می‌توان در محرومیت نسبی جست وجو کرد. منظور از محرومیت نسبی فاصله میان انتظارات ارزشی و توانایی های ارزشی است. به عبارت دیگر میان وضعیتی که افراد انتظار دارند و خود را مستحق آن می دانند با وضعیت کنونی شان، فاصله وجود دارد.
ممکن است فردی مشکلات معیشتی جدی‌ای داشته‌باشد و احساس محرومیت کند. همچنی ممکن است فردی استاد دانشگاه باشد، درآمد و منزلت اجتماعی داشته‌باشد، اما باز هم احساس محرومیت کند، چرا که داشته‌هایش با توقعاتش فاصله دارد. مثلا ممکن است این فرد توقع مشارکت سیاسی آزادانه‌تری دارد.
می‌دانیم وضعیت کشور در حوزه‌های اقتصادی همچون بیکاری، فقر، تورم و سرانه درآمدی و اجتماعی چندان مطلوب نیست. حتی در برخی از موارد بحرانی گزارش می‌شود. در این شرایط نگرش افراد نسبت به شرایط خود تغییر می‌کند. آن‌ها احساس نابرابری و محرومیت می‌کنند. واکنش جامعه ایران به این نابرابری ها به شکل سرخوردگی ناشی از برآورده نشدن نیازهای اساسی و فروریختن معیارهای اجتماعی بوده است. سرخوردگی در کنار نبود هنجارهای بازدارنده طبیعتا به نارضایتی منجر می‎شود.

 سوال: چه چیزی باعث تشدید و گسترش نارضایتی ها در یک دهه اخیر شده‌است؟
* نوایی: خلاء‌ها و معضلات اقتصادی و سیاسی به‌ویژه آن‌هایی که معطوف به مشارکت سیاسی بودند در ایران همواره وجود داشته‌اند اما زمانی این‌ها تبدیل به چالش شد که تفاوت‌ها سرکوب و مجراهای آزادی‌های سیاسی بیش از گذشته تنگ شد.
در این زمان و به مدد رسانه های اجتماعی ممنوعیت و تابوی دیرپا در خصوص زیر سئوال بردن ارزش‌های سیاسی جامعه از بین رفت و کم‌کم زمینه برای پرسش از همه چیز و مطرح کردن آن در سپهر عمومی از سوی تمامی طبقات تحصیلکرده فراهم شد و در نهایت تغییرات فرهنگی- اجتماعی با سرعت شکل گرفت.
این تغییرات غیرقابل بازگشت بوده و بیش از پیش شکاف میان ایدئولوژی اسلامی و انتظارات اجتماعی مردم را تعمیق بخشید. این فقدان انسجام ایدئولوژیکی میان حاکمیت و مردم از طرفی به وقایع 88 منتهی شد که بیشتر طبقات متوسط درگیر آن بودند. از طرف دیگر، با وخیم‌تر شدن اوضاع اقتصادی طبقات پایین نیز به جمع ناراضیان آشکار اضافه شدند که نمود آن را می‌توان در دی ماه 1396 دید.

 سوال: با این اوصاف می‌توان گفت شبکه‌های اجتماعی به نارضایتی‌ها دامن زده‌اند؟
* نوایی: این صورت‌بندی درستی از ماجرا نیست. دقت بفرمایید که ظهور شبکه های اجتماعی و ماهواره‌ها عملاً به معنای پایان هژمونی رسانه‌ای دولت‌ها بوده است. اینترنت و شبکه‌های اجتماعی کنترل تمام عیار و همه جانبه دولت مرکزی بر جامعه را از بین برده و به تقویت نیروهای گریز از مرکز کمک کرده است.
این نیروها می توانند قومی، گروهی، صنفی، آکادمیک و مدنی و حتی نظامی باشند. این فرایند غیرقابل کنترل و غیر قابل بازگشت است. از طرفی انعکاس احساس محرومیت نتیجه طیفی از مولفه‌های واسطه‌ای است که تاثیر نمایشی یا سرایتی بر جای گذاشته‌اند. منظور از تاثیر نمایشی آن است که زمینه سرایت بحران به بحران های دیگر، گسترش و در هم تنیدگی آنها را فراهم می کند. در شرایط کنونی با توجه ناکارایی رسانه‎‌های رسمی همچون صدا و سیما و افزایش بی‌اعتمادی به آن- که در سخنان مقامات رسمی نیز خود را نشان می‌دهد- شبکه‌های اینترنت محور و مخالف جانشین شبکه های رسمی و خبرگزاری‌های داخلی شده‌اند. اما راه مواجه با آن فیلتر کردن یا بستن رسانه‌ها نیست. اساسا این امر ممکن نیست. راه حل اصلی تقویت رسانه‎های رسمی و ایجاد اعتماد است.

 سوال: چه راهکارهایی برای کاهش این نارضایتی‌ها وجود دارد؟
* نوایی: در پاسخ به این سوال باید به بحث قدرت نظام سیاسی توجه کنیم؛ اینکه چه طور می‌توان از قدرت نظام سیاسی در این راستا بهره گرفت. توزیع قدرت همیشه به طور وسیع و متوازن صورت نمی‌گیرد و در بسیاری از مواقع از قدرت برای ایجاد تعدیل و هماهنگی استفاده نمی‌شود. در چنین شرایطی توانایی های ارزشی شهروندان دچار زوال می‌شود، تا جایی که خشونت جمعی محتمل الوقوع می‌شود. منظور از توانایی‌های ارزشی، توانایی ها و شایستگی هایی که فرد در خود می بیند. در حقیقت پاسخ های انعطاف ناپذیر و سرکوبگرانه، خصومت مخالفان را تشدید می کند و امید به انجام اصلاحات را جز از راه تحول انقلابی کاهش می‌دهد. اما نظام سیاسی می‌تواند از قدرت برای افزایش فرصت‌های ارزشی، اجتماعی و سیاسی گروه‌های ناراضی استفاده کند. بسترهای این امر نیز در اسناد بالادستی از جمله قانون اساسی وجود دارد. همچنین حاکمیت می تواند با تخصیص مجدد کالاهای اقتصادی، برای افزایش رفاه شهروندان اقدام کند.