بزرگنمايي:

راه ترقی- سیدمحمدرضا حسینی بهشتی امروز (دوشنبه) در نشست «نسبت مفهوم و چرایی عدالت» از سلسله نشست های دوشنبه های عدالت در اندیشگاه سازمان اسناد و کتابخانه ملی اظهار داشت: طبق مطالعات متاخرِ توسعه، نقش انسان در توسعه، بالاست. قبلاً گمان می شد عوامل دیگر هم مطرح اند و انسان بیشتر در تابع آنها قرار می‌گیرد. اما ما هرچه پیشتر رفته است، به جایگاه بالای انسان بیشتر پی برده شده است.

استادیار دانشگاه تهران افزود: عدالت از دیرباز در فلسفه عملی موضوع اندیشه بوده است، حتی در دوره ماقبل فلسفه و اسطوره ملل بحث عدالت مطرح است؛ مثلاً در اسطوره یونان باستان «دیکه» موهبتی است از ناحیه زئوس که برای تنظیم روابط به انسان هدیه داده شده است. در اندیشه یونانی به عدالت «دیکه» گفته می‌شود. دیکه حتی در روابط میان خدایان یونانی نیز نقش آفرین است؛ چنانچه خدایان برای داوری ابتدا به او نظر می‌کنند.

اسطوره بسیار مهم است، شاید به نظر برسد در برابر علم و فلسفه جایگاه اسطوره فروتر است؛ در حالیکه اینگونه نیست؛ اسطوره‌ها همیشه واجد نکات جالبی هستند.

سقراط فلسفه را به خانه‌ها برد

بهشتی ادامه داد: پرسش های آغازین و پیشاسقراطی در یونان باستان پرسش‌هایی متوجه چیستی امور پیرامونی است. پرسش از آغاز و اصل حاکم بر آنها. بعد از آن پرسش ها به سمت انسان چرخش پیدا کرد. سقراط نخستین کسی بود که فلسفه را درون خانه ها برد و از امور انسانی پرسش کرد. این فرایند تا آنجا ادامه یافت که نحوه پرسش‌ها چیستی و متعلق پرسش‌ها بهترین بودن برای انسان شد. در اینجاست که عدالت برای اولین بار به عنوان موضوع اصلی مطرح می‌شود.

به گفته بهشتی فلسفه عملی طبق تقسیم بندی سنتی به سه حوزه اخلاق، سیاست و تدبیر منزل تقسیم می‌شود. بیان امروزین تدبیر منزل علم اقتصاد است. در جهان باستان پیوند عمیقی بین این سه حوزه وجود داشت. این پیوندها در دوران جدید گسسته می‌شود، طوری که پرسش امروز این است: آیا بین توسعه و عدالت نسبتی وجود دارد؟

استاد فلسفه دانشگاه تهران افزود: در دوران باستان پایه این مباحث در اخلاق بود و این مبنا بودن اخلاق موضوع روشنی به حساب می آمد. درحالی که بعدها اندیشمندانی منکر این بازگشت شدند و عرصه اقتصاد و سیاست را مرتبط با ارزش های اخلاقی ندانستند. علم اقتصاد در دوران جان مینارد کینز (اقتصاد دان انگلیسی قرن نوزده و بیست)، علمی با معیار افزایش ثروت و محصول روش‌های تجربی شد که لزوماً نسبت مشخصی با ارزش‌های اخلاقی نداشت.

مترجم کتاب انسان‌شناسی فلسفی ادامه داد: در گذشته اخلاق در عدالت جایگاه خاصی داشت؛ مثلاً در اخلاق افلاطونی به تناسب هر سه جزء، نفس، بهترینْ بودنی داشت که عدالت آن به حساب می‌آمد. مثلاً برای جزء عاقله بهترینْ بودن فراست، برای جزء اراده بهترینْ بودن شجاعت و برای جزء شهویه یا میل به طور عام بهترینْ بودن، خویشتنداری بود. از این رو اگر کسی این سه اجزاء را به تناسب درون خود داشت، به عدالت و تعادل در این سه فضیلت مهم دست یافته بود. این حتی در سنت دینی ما به نوعی وجود دارد به گونه ای که اولین شرط امام عدالت شمرده می‌شود.

جایگاه عدالت در عرصه سیاست هم بسیار برجسته است. در آنجا اساس و قوام مدینه و دولت‌شهر یونانی عدالت است. همچنان که در کتاب جمهور، افلاطون بحث را از چیستی عدالت آغاز می‌کند. در شاخه سوم یعنی در اقتصاد و تدبیر منزل نیز از دیرباز عدالت مطرح است؛ مثلاً در نگاه ارسطو سخن از عدالت توزیعی وعدالت جبرانی وجود دارد.

وی در تشریح دوره شکاکیت یونانی گفت: شکاکیت یونانی ابتدا از تزلزل در عرصه عمل و معیشت آغاز شد و بعد به ساحت نظر سرایت پیدا کرد. داستان رسیدن به مُثُل افلاطونی داستان رسیدن به ایده های ثابتی است که معیار قضاوت باشد. از این رو فرض نشود بحث پیرامون عدالت بحثی نظری و آکادمیک است؛ زیرا بحث عدالت از دغدغه حفظ زندگی در عرصه عمل آغاز می شود.

مترجم کتاب سرآغازهای فلسفه در یونان تصریح کرد: در فلسفه عملی گذشته بحث از روابط بین انسان و انسان مطرح بود. چه در عرصه اخلاق، چه در تدبیر منزل (اقتصاد) و چه در سیاست. اما در بحث توسعه از حدود 50 سال پیش سخن از رابطه‌ٔ دیگری هم پدید آمد؛ رابطه انسان با طبیعت. این بحث وقتی مساله بحران پیش آمد مورد توجه قرار گرفت. به طور کلی در مرحله خروج از بداهت هر چیزی پرسش از چیستی آن مطرح می شود. تا وقتی چیزی بدیهی است، مساله فلسفه نیست. در اینجا هم با بحران طبیعت، طبیعت موضوع پرسش فلسفی در رابطه انسان و طبیعت شد. آغاز این دغدغه و هشدار در دهه هفتاد میلادی با کنفرانسی با حضور سران کشورهای جهان در رم بود.

رفاه به جای سعادت نشست

وی ادامه داد: در اندیشه قدیم تصرف در طبیعت برای رسیدن به سعادت بود، اما در اندیشه جدید رفاه جای سعادت را گرفته است. در حالی که بین سعادت و رفاه فرق است. در یونان باستان ائودایمونیا به معنای والاترین هدف حیات به معنی روحِ خوب داشتن است که در انگلیسی به شادی/‏‬ Happiness ترجمه شد که ترجمهٔ خوبی نبود.

در اندیشه رفاه، غلبه با هر چه بهتر بودن زندگی مادی انسان با تمتع از طبیعت است، ما گمان می‌کردیم هرچه از منابع طبیعی برداشت کنیم مشکلی پیش نمی آید. هر چه تولید کنیم با بازگردانی به طبیعت مشکل رفع می‌شود. این اندیشه تا آن جایی ادامه پیدا کرد که طبیعت به ما سیلی زد و طبیعتی که برای خدمت به انسان بود به تهدیدی برای موجودیت او تبدیل شد. در اینجا لزوم رابطه اخلاقی، سیاسی و اقتصادی نه فقط در رابطه بین انسان و انسان، بلکه در رابطه انسان با طبیعت مطرح شد، مفهومی که قبلاً مطرح نبود.

بهشتی در مورد مفهوم توسعه توضیح داد: خود مفهوم توسعه یک مفهوم به نسبت جدید از اصل لاتینی توسعه/‏ Development است؛ در ریشه، این واژه به معنی باز شدن چیزی است که تا شده و لایه لایه است. ترجمه Development به بسط هم این مفهوم را نمی‌رساند. اهمیت این بحث لفظی این است که به نظر می‌آید توسعه چیزی است که ریشه درون دارد و بسط را از خودش آغاز می‌کند.

مترجم کتاب شرحی بر تمهیدات کانت در بخش دیگری از تاملات خود در بحث توسعه گفت: چه در توسعه و چه در پیشرفت دو عنصر وجود دارد؛ زمان و تکامل. چه توسعه و چه پیشرفت، در یک دوره زمان خطی اتفاق می‌افتد. انگاره زمان خطی با ورود اندیشه ادیان ابراهیمی مطرح شد. اینکه زمان آغاز و پایانی دارد و از آغازی به پایانی در سیر است، میراث این سنت دینی است. سوال اینجاست که اگر در یک فرهنگ نگاه به زمان خطی نباشد توسعه و پیشرفت را چگونه باید بفهمیم؟ فرهنگ شرقی و غربی یا اسلام و مسیحیت و یهود که هر سه زمان را خطی می بینند، در این زمینه با همدیگر نزدیکی دارند اما تصور

در توسعه شاهد تحول و دگرگونی هستیم، به علاوه در تحول، بحث از تکامل هم مطرح می‌شود. در تکامل نوعی خوشبینی وجود دارد. به همین دلیل اسم آن را پیشرفت می گذاریم. این مفهوم نوعی بار ارزشی دارد. از این رو باید پرسید پیشرفت نسبت به چه چیزی؟ سنجش با کدام نقطه است که می گویم حرکت به سمت پیش یا حرکت به سمت پس عقب رفته است؟ در مفهوم توسعه و پیشرفت یک عنصر باور به تکامل و حرکت به سمت مثبت و ترقی وجود دارد. باید معلوم کنیم نقطه سنجش این تعابیر چیست؟ این پرسش ها وقتی مهم می شود که ما در جایی بخواهیم داوری و جهت یابی کنیم. مخصوصاً در داستان ارتباط انسان با فناوری و تکنیک که در جامعه مشاهده می‌کنیم، ما از مواهب فناوری کمترین بهره را می‌بریم و در عین حال از معایبشکامل برخورداریم. در حالی‌که باید اتفاقاً در قبال مبحث توسعه هوشیارانه تر حرکت کنیم و با بهره گیری از تجارب دیگران، تصمیم بگیریم.

بهشتی در پایان با اشاره به هدف از طرح چنین پرسش‌هایی گفت: می خواهم حساسیت مخاطبان و سیاستگذاران را برانگیزم. در دوران کودکی من در آلمان، فضا به گونه‌ای بود که سبزها اصلاً جدی گرفته نمی شدند. اما امروزه اگر کاندیدایی در مباحث خود ملاحظات زیست محیطی را دخیل نکنند، به احتمال فراوان موفق نمی شود. این دستاورد مرهون تلاش‌های دودهه‌ای سبز هاست. به عنوان مثال حساسیت زیست محیطی لازم در دوران ما، حساسیت نسبت به خروج آمریکا از عهدنامه پاریس، موضوعی بسیار مهم است. زیرا کشوری با این حد از توسعه و تاثیرگذاری تصمیمی آگاهانه و عامدانه جهت تخریب اتخاذ کرده است. تصمیمی که این دفعه برخلاف گذشته خسارت‌بار از نظر بحران‌های زیست محیطی، از پیش فکر شده به سمت بحران حرکت می‌کند و در نهایت حیات موجودات انسانی در معرض تهدید آن قرار خواهد گرفت.