بزرگنمايي:

راه ترقی- نظارت علما بر قوانین مجلس شورای ملی یکی از دغدغه‌هایی بود که به وسیله تعدادی از علما پیگیری می‌شد تا اینکه به عنوان اصل دوم متمم قانون اساسی مشروطه به تصویب رسید و نظارت علما بر قوانین مجلس، قانونی شد.

به موجب این اصل مقرر شد: «در هر عصری از اعصار هیأتی که کمتر از پنج نفر نباشد از مجتهدین و فقهای متدینین که مطلع از مقتضیات زمان هم باشند به این طریق که علمای اعلام و حجج اسلام مرجع تقلید شیعه اسامی بیست نفر از علما که دارای صفات مذکوره باشند معرفی به مجلس شورای ملی بنمایند. پنج نفر از آنها را یا بیشتر به مقتضای عصر اعضای مجلس شورای ملی بالاتفاق یا به حکم قرعه تعیین نموده به سمت عضویت بشناسند تا موادی که در مجلس عنوان می‌شود به دقت مذاکره و غور رسی نموده هر یک از آن مواد معنونه که مخالفت با قواعد مقدسه اسلام داشته باشد طرح و رد نمایند که عنوان قانونیت پیدا نکند و رأی این هیئت علما در این باب مطاع و بتبع خواهد بود و این ماده تا زمان ظهور حضرت حجه عصر عجل الله فرجه تغییرپذیر نخواهد بود».

شورای نگهبان با حکم امام خمینی (ره) در اسفند 1358 خورشیدی تشکیل شد و با انتخاب شدن فقهای آن به صورت رسمی از 26 تیر فعالیت خود را آغاز کرد. به این ترتیب اگرچه این اصل در قانون اساسی آمد اما در دوره‌های بعدی مجلس، آنچنان به آن توجه نشد و به خصوص در دوره پهلوی به آن عمل نکردند اما به عنوان اصلی از قانون اساسی همچنان باقی ماند تا اینکه با پیروزی انقلاب اسلامی نظارت علما بر قوانین کشور به صورت جدی مطرح شد و اصول 91 تا 99 قانون اساسی به تشکیل شورای نگهبان و وظایف آن اختصاص پیدا کرد.

به این صورت شورای نگهبان با حکم امام خمینی (ره) در اسفند 1358 خورشیدی تشکیل شد و با انتخاب شدن فقهای آن به صورت رسمی از 26 تیر فعالیت خود را آغاز کرد.

اکنون نگاهی به اعضای این نهاد داریم:

دبیر

دبیر شورای نگهبان بالاترین مقام رسمی این شوراست که از نخستین دوره آن تا به امروز که در دوره هفتم قرار داریم، آیت الله احمد جنتی پنج دوره این سمت را برعهده داشته اند.

فقها شورای

شورای نگهبان از 12 عضو تشکیل شده است که 6 عضو از آنها، فقهایی هستند که براساس اصل 91 قانون اساسی با حکم رهبر معظم انقلاب عزل و نصب می‌شوند. البته دبیر شورا وظیفه دارد 40 روز پیش از پایان مدت عضویت اعضایی که عضویتشان در شرف انقضاست، طی نامه‌ای مراتب را در مورد فقها به مقام معظم رهبری اعلام کند. در هفت دوره‌ای که تاکنون شورای نگهبان پشت سر گذاشته است، فقهای مختلفی در آن عضو بوده اند.

دوره نخست

فقهای شورای نگهبان در دوره نخست با انتخاب 6 تن از فقیهان برای عضویت در این شورا از طرف امام خمینی (ره) منصوب شدند؛ افرادی از جمله آیات عظام لطف الله صافی گلپایگانی، احمد جنتی، محمدرضا مهدوی کنی، عبدالرحیم ربانی شیرازی، غلامرضا رضوانی و یوسف صانعی در این دوره انتخاب شدند. در این میان آیت‌الله مهدوی کنی در 1359 خورشیدی به دلیل مسئولیت وزارت کشور استعفا کرد که به جای او آیت‌الله ابوالقاسم خزعلی منصوب شد اما در اسفند 1360 خورشیدی و پس از رحلت آیت‌الله ربانی شیرازی، آیت‌الله مهدوی کنی برای بار دوم به عضویت شورای نگهبان درآمد.

آیت الله یوسف صانعی‬ در همان دوره نخست شورای نگهبان در نامه به امام (ره) اعلام کرد که «بدین وسیله استعفای خود را از عضویت در شورای نگهبان تقدیم می دارم» تا آیت‌الله محمدمهدی ربانی املشی از طرف امام خمینی (ره) به جای او منصوب شود.

طبق قانون در پایان سه سال اولپس از قرعه کشی از میان این 6 تَن، سه تَن از فقها از شورا خارج و سه فقیه دیگر به جای آنان از طرف امام (ره) منصوب شدند. بدین ترتیب آیت‌الله محمد مؤمن، آیت‌الله محمد محمدی گیلانی و آیت‌الله محمد امامی کاشانی به جای آیت الله مهدوی کنی، آیت الله غلامرضا رضوانی و آیت الله محمد مهدی ربانی املشی، کارشان را در شورای نگهبان آغاز کردند.

دوره دوم

دوره دوم شورای نگهبان با حضور آیات عظام لطف‌الله صافی گلپایگانی، احمد جنتی، ابوالقاسم خزعلی، محمدی گیلانی، محمد مؤمن و امامی کاشانی تشکیل شد.

در همین دوره آیت‌الله صافی گلپایگانی به دلیل اختلاف‌های که در امر انتخابات مجلس سوم پیش آمده بود و سمت دبیر شورای نگهبان را برعهده داشت از مقام خود استعفا کرد؛ استعفایی که آیت الله مؤمن در خاطرات خود اینگونه بیان می‌کند که سخنان آیت الله صافی گلپایگانی «از موضعِ بالاتر از هیئت نظارت مرکزی و به عنوان دبیر شورای نگهبان ایراد شد. با این وصف از طرف وزارت کشور با پاسخ ردی عجیب و غریب روبه‌رو شدند. آیت‌الله آقای صافی هم نتوانستند این وضعیت را تحمل کنند و استعفا کردند».

به هر ترتیب امام خمینی (ره)، آیت‌الله محمد یزدی را به عنوان جایگزین وی در شورای نگهبان منصوب کردند.

دوره سوم

در دوره سوم شورای نگهبان اعضای قبلی به غیر از آیت‌الله یزدی که عهده دار ریاست قوه قضائیه شد و به جای او آیت‌الله غلامرضا رضوانی به این شورا آمد، مابقی فقها ابقاء شدند.

همچنین در دی 1373 خورشیدی آیت‌الله محمدی گیلانی به سمت ریاست دیوانعالی کشور منصوب و آیت‌الله سیدمحمود هاشمی شاهرودی جایگزین او شد.

دوره چهارم

دوره چهارم شواری نگهبان اما به نسبت سه دوره قبل تغییراتی بیشتر داشت زیرا در این دوره آیت‌الله امامی کاشانی و آیت‌الله ابوالقاسم خزعلی استعفا کردند و جای آنها به ترتیب آیات عظام رضا استادی و سیدحسن طاهری خرم‌آبادی منصوب شدند.

در این دوره همچنین با ریاست آیت‌الله هاشمی شاهرودی بر قوه قضائیه، آیت‌الله محمد یزدی جایگزین او و بار دیگر وارد شورای نگهبان شد.

دوره پنجم

در دوره پنجم آیات عظام صادق آملی لاریجانی و محمد حسن قدیری جایگزین آیات عظام سیدحسن طاهری خرم‌آبادی و رضا استادی شدند. در 1388 خورشیدی آیت‌الله صادق آملی لاریجانی و آیت‌الله سیدمحمود هاشمی شاهرودی جای خود را در شورای نگهبان و ریاست قوه قضائیه تغییر دادند.

دوره ششم

در دوره ششم اعضای دوره پنجم ابقاء شدند و در تیر 1392 خورشیدی آیت‌الله محمدمهدی شب زنده‌دار به جای آیت‌الله غلامرضا رضوانی، جایگزین وی در شورای نگهبان شد.

دوره هفتم

در هفتمین دوره شورای نگهبان که از 1395 خورشیدی آغاز شده است فقهایی چون آیات عظام احمد جنتی، محمد مؤمن، محمدمهدی شب زنده‌دار، سیدمحمود هاشمی شاهرودی، سید محمدرضا مدرسی یزدی و محمد یزدی حضور دارند.

آیت الله صادق لاریجانی با درگذشت آیت‌الله سیدمحمود هاشمی شاهرودی در دی 1397 خورشیدی به جای او منصوب و با درگذشت آیت الله محمد مؤمن، آیت الله علیرضا اعرافی جایگزین وی شد.

آیت الله خامنه ای مقام معظم رهبری در 24 تیر 1398 خورشیدی آیت الله لاریجانی و آیت الله یزدی را برای یک دوره دیگر به عنوان 2 عضو فقیه شورای نگهبان منصوب کردند.

اعضای حقوقدان

شورای نگهبان 6 عضو حقوقدان دارد که بر اساس اصل 91 قانون اساسی رئیس قوه قضائیه موظف است به تعداد بیش از افراد مورد نیاز برای حقوقدانان، افرادی را به مجلس شورای اسلامی معرفی کند و مجلس نیز مکلف است میان افراد معرفی شده رأی‌گیری و حقوقدانان شورای نگهبان را انتخاب کند.

مطابق اصل 92 قانون اساسی، اعضای شورای نگهبان برای مدت 6 سال انتخاب می‌شوند اما در نخستین دوره پس از گذشتن سه سال، نیمی از اعضای هر گروه به قید قرعه تغییر می‌یابند و اعضای تازه‌ای به جای آنها انتخاب می‌شوند.

از تیر 1359 تا تیر 1397 خورشیدی حقوقدانانی از جمله محمد صالحی، گودرز افتخار جهرمی، محسن هادوی، مهدی هادوی، علی آراد، حسین مهرپور، حسن فاخری، خسرو بیژنی، سیدجلال‌الدین مدنی کرمانی، محمدرضا علیزاده، حسن حبیبی، احمد علیزاده، حجت‌الاسلام محمدرضا عباسی فرد، سید رضا زواره‌ای نسب، محسن اسماعیلی، ابراهیم عزیزی، عباسعلی کدخدایی، غلامحسین الهام، حجت‌الاسلام عباس کعبی نسب، حسینعلی امیری، سیامک ره‌پیک، حجت‌الاسلام محمد سلیمی، سام سوادکوهی‌فر، نجات‌الله ابراهیمیان و سیدفضل‌الله موسوی در عضویت شورای نگهبان بوده اند.

در زمان حاضر و در دوره هفتم که از تیر 1395 خورشیدی آغاز شده است، نجات‌الله ابراهیمیان، محمدرضا علیزاده، سام سوادکوهی‌فر، محسن اسماعیلی، سیدفضل‌الله موسوی و عباسعلی کدخدایی، حقوقدانان شورای نگهبان هستند که البته محمدرضا علیزاده در 27 اردیبهشت 1398 خورشیدی پس از مدتی گذراندن دوره سخت بیماری، درگذشت.

به این ترتیب در رأی‌گیری مجلس در 25 تیر 1398 خورشیدی، دهقان با 222 رأی، صادقی مقدم با 180 رأی و هادی طحان نظیف با 156 رأی، به عنوان حقوقدان شورای نگهبان انتخاب شدند.

در این میان هادی طحان نظیف متولد بعد از انقلاب اسلامی است و او را باید جوان‌ترین عضو دانست؛ وی متولد 1361 خورشیدی در دزفول و نزدیک به 10 سال دبیر جلسه‌های شورای نگهبان بوده است و تسلط کافی به قانون اساسی، نظرات تفسیری و رویه‌های شورای نگهبان دارد.

شورای نگهبان تا پیش از 1380 خورشیدی سخنگوی جدی نداشت و اخبار مربوط به شورا از طریق گوناگون به اطلاع افکار عمومی می‌رسید اما از آن زمان بحث سخنگویی در این شورا جدی شد.

سخنگو

شورای نگهبان تا پیش از 1380 خورشیدی سخنگوی جدی نداشت و اخبار مربوط به شورا از طریق گوناگون به اطلاع افکار عمومی می‌رسید اما از آن زمان بحث سخنگویی در این شورا جدی شد. اگرچه در ایام نزدیک به انتخابات، معمولاً هیئت مرکزی نظارت، یک تَن را برای ارائه اطلاعات و اعلام موضع معرفی می‌کرد اما با این حال فرد مذکور کارکرد سخنگویی شورای نگهبان به معنای کنونی را نداشت تا اینکه ابراهیم عزیزی و غلامحسین الهام و بعد از آنها نیز عب اسعلی کدخدایی به این سمت انتخاب شدند.

«ناظر مردمی» ایده‌ای است که کدخدایی برای انتخابات مجلس در اسفند 1398 خورشیدی پیشنهاد کرده است. وی طی یک گفت و گو از پگاه آهنگرانی بازیگر سینما دعوت کرد تا به عنوان ناظر مردمی بر روند انتخابات مجلس حاضر باشد. کدخدایی در پستی اینستاگرامی در خصوص این دیدار نوشت: «خانم آهنگرانی سوالاتی پیرامون انتخابات سال 88 داشتند که تلاش کردم به آنها پاسخ دهم. در پایان از ایشان دعوت کردم به عنوان یکی از #ناظران_مردمی شورای نگهبان بر فرآیند انتخابات پیش رو (اسفند 98) نظارت کنند تا از نزدیک با نحوه عملکرد ناظران ما آشنا شوند». چنین ایده‌ای شاید نشان از آن داشته باشد که کدخدایی به دنبال اعتمادسازی هرچه بیشتر در میان مردم است.