بزرگنمايي:

راه نو- محمدصالح الفتيح، در مقاله اي در السفير (لبنان) به تحليلي نشست سه جانبه مسکو پرداخت.

دوستان صميمي يعني روسيه و ترکيه و ايران برگزاري ديدار سه جانبه در مسکو را جلو انداختند و اين نشست يک هفته زودتر از موعد مقرر يعني بيستم دسامبر - به جاي بيست و هفتم دسامبر - برگزار شد. بيانيه هشت ماده اي اين نشست در واقع تفاوتي با اصول ثابت توافق شده بر سر آنها هنگام سخن گفتن از روند پايان دادن به جنگ در سوريه نداشت که شامل اين موارد مي شد: احترام گذاشتن به حاکميت سرزميني جمهوري عربي سوريه و استقلال و وحدت آن؛ تأکيد بر ماهيت سکولار کشور سوريه؛ وجود نداشتن راه حل سياسي براي بحران سوريه؛ تأکيد بر اهميت تمديد آتش بس و انتقال کمک هاي بشردوستانه؛ و آغاز روند سياسي بر اساس قطعنامه شماره ٢٢٥٤ شوراي امنيت سازمان ملل. بيانيه مسکو ٢٠١٦ تقريباً نسخه کپي شده از بيانيه وين ٢٠١٥ بود و شايد نکته جديد در آن، اشاره به «تعدد قوميت ها و اديان» در سوريه و دعوت به برگزاري يک رشته ديدارها بين نمايندگان دولت و مخالفان سوري در «آستانه» پايتخت قزاقستان به منظور تسريع مذاکرات ژنو، و موافقت ضمني روسيه با خودداري از توسعه فهرست سازمان هاي تروريستي است که اکنون به دو سازمان داعش و جبهه النصره محدود مي شود. به احتمال زياد اشتياق اين سه کشور براي برگزاري يک رشته ديدارها در مسکو ناشي از انگيزه هايي است که ممکن است با نبرد حلب و حتي جنگ سوريه فاصله زيادي داشته باشد.

- ترکيه:
با ترکيه آغاز مي کنيم که اين روزها نگاه ها به آن دوخته شده است. ترکيه با پيامدهاي نبرد حلب چگونه کنار آمد؟ آيا شکست گروه هاي مسلح در حلب عامل تغيير موضع ترکيه و سوق يافتن آنکارا به سوي عملکردي عقلاني و همکاري با مسکو بوده است؟ يا اين که گرايش آنکارا به همکاري با مسکو چند هفته پيش از آغاز نبرد حلب و توقف ارسال کمک هاي بيشتر براي گروه هاي مسلح - برعکس آنچه که اوايل تابستان امسال اتفاق افتاد - و حتي تشويق برخي از اين گروه ها مثل «احرار الشام» به مذاکره با روس ها در ترکيه، مأموريت سيطره بر محله هاي شرق حلب را تسهيل کرد؟ براي هر يک از اين دو ديدگاه متناقض دلايلي وجود دارد ولي ممکن است تفسير سومي که تفسير بهتري است وجود داشته باشد.
در بحبوحه انتقال قدرت بين دولت باراک اوباما که به «اردک لنگ» تبديل شده است و قصد اتخاذ تصميم نظامي بي سابقه اي را براي جلوگيري از سقوط مناطق شرق حلب نداشت، و دولت ترامپ که به طور قطع هنوز از ماهيت نقشي که ممکن است ايفاي آن را از ترکيه بخواهد اطلاعي ندارد؛ آنکارا ترجيح داد که از ميزان خسارت ها بکاهد و بيشترين ميزان برگ برنده را جمع آوري کند. نکته اي که به تازگي چندان مورد توجه قرار نگرفت اين است که آنکارا هر چند همواره گفته است مهم ترين نبرد اين کشور در سوريه، نبرد حلب محسوب مي شود ولي ترکيه بازنده اصلي نبرد حلب نبود. روابط آنکارا با مسکو - بر عکس روابط ترکيه با بسياري از کشورهاي غربي - آسيب نديد و ارتش اين کشور بدون هيچ گونه اعتراض واقعي از سوي متحدان دمشق در حال پيشروي در شرق استان حلب است (آيا اين بخشي از معامله بود يا موضوعي است که طرف هاي ذيربط ترجيح مي دهند چشم خود را به روي آن ببندند؟ بعدها مشخص خواهد شد). مهم تر از همه اين که آنکارا در مذاکرات مسکو حضور يافت تا در تهيه نقشه راه براي پايان دادن به جنگ سوريه مشارکت داشته باشد در حالي که آمريکايي ها و اروپايي ها و عرب ها در اين نشست حضور نداشتند. عجيب نخواهد بود اگر به زودي بشنويم که آنکارا در راستاي تغيير موضع واقعي کنوني خود، درباره سهم خود از پروژه هاي بازسازي سوريه گفتگو کرده است که ارزش کل آن بيش از دويست ميليارد دلار خواهد بود.
برگه هاي آنکارا در برابر رقبايش و حتي در مقابل متحدانش بهبود پيدا نکرده است. دولت اوباما از طريق اشاره به احتمال موافقت با متصل شدن دو بخش تحت کنترل کُردها در دو سوي رودخانه فرات، ترکيه را براي اعزام نيروهايش به داخل خاک سوريه به منظور مبارزه با گروه داعش زير فشار قرار داد. آنکارا پس از مدت ها وقت کشي و ترديد، با اعزام ارتش خود براي اشغال خاک سوريه موافقت کرد و جو بايدن معاون رئيس جمهور آمريکا در نخستين روز ورود نيروهاي ترکيه به سوريه قول داد «نيروهاي سوريه دموکراتيک» فوراً از منبج عقب نشيني خواهند کرد و به ساحل شرقي رودخانه فرات باز خواهند گشت. ولي بعد از گذشت نزديک به چهار ماه، اين عقب نشيني صورت نگرفته است در حالي که نيروهاي ترکيه به پيشروي در شمال سوريه ادامه مي دهند و درگير رويارويي پرهزينه اي با داعش شده اند. آنکارا احساس مي کند واشنگتن به گونه اي با آن برخورد کرده است که گويا ترکيه ابزاري است که از آن اطاعت محض انتظار مي رود و منافع و نگراني هايش مدنظر قرار نمي گيرد. از اين رو آنکارا به برگه هاي جديدي براي بهبود بخشيدن به شرايط روابط خود با واشنگتن و باقي ماندن به عنوان بازيگري مهم در مرحله بعدي جنگ سوريه نياز دارد. آنکارا با نشستن پشت ميز مذاکره با روس ها و ايراني ها، در وضعي ايده آل براي خارج شدن با کم ترين خسارت صرف نظر از مسيري که جنگ سوريه در آينده طي خواهد کرد، قرار گرفته است. اگر واشنگتن براي دستيابي به نوعي تفاهم پيشقدم شود، آنکارا به شکلي فعال در آن حضور خواهد داشت و اگر دولت ترامپ تصميم بگيرد به روند مسلح کردن گروه هاي مسلح در سوريه سرعت ببخشد و از چراغ سبز اخير کنگره به وزارت دفاع بهره برداري کند، باز هم آنکارا با قدرت حضور خواهد داشت زيرا ترکيه يکي از دو مسير موجود براي انتقال سلاح به داخل سوريه محسوب مي شود.

- روسيه:
به رغم همه سخناني که درباره وجود افرادي مهم در دولت ترامپ - در رأس آنها شخص ترامپ - گفته مي شود که به همکاري با مسکو و پرهيز از شيطان نمايي آن گرايش دارند، مسکو مي داند که وارد شدن به ماه عسل جديد با واشنگتن، به صورت خودکار و آسان صورت نخواهد گرفت. انتقال از مرحله جنگ سرد جديد به مرحله آرامش ضرورتاً با در اختيار گرفتن مجموعه اي از برگه هاي تأثيرگذار امکان پذير است. به عنوان مثال، وارد کردن ضربه اي شديد در ميدان نبرد سوريه، برخي طرف ها را در واشنگتن به سوي ابراز ترديد در خصوص امکان دوام آوردن گروه هاي مسلح سوق خواهد داد. همچنين، تأکيد مسکو بر حرکت به سوي آتش بس و حل سياسي نه نظامي، به واشنگتن اجازه مي دهد آبروي خود را حفظ کند و چهره طرف شکست خورده در سوريه را نداشته باشد که همه گزينه‌هاش را از دست داده است. همزمان با همه اين ها، مسکو به تأکيد بر استمرار تلاش هايش براي توسعه توانايي هاي نظامي‌اش، ادامه مي دهد.
سخنان دو روز پيش رئيس جمهور روسيه درباره ضرورت تلاش براي توسعه قدرت هسته اي و موشکي روسيه و اين که «روسيه قدرتمندتر از هرگونه متجاوز احتمالي است» و سخنان وزير دفاع روسيه مبني بر اين که مسکو براي نخستين بار در تاريخ، سراسر مرزهاي خود را زير پوشش توان دفاع موشکي و سامانه هشدار سريع قرار داده است، با اين هدف بيان شد که تأکيد کند مسکو به رغم اميدوار بودن به بهبود روابطش با واشنگتن در دوره رياست جمهوري ترامپ، در موضع ضعف قرار ندارد. انتقال از مرحله خصومت به مرحله آرامش صرفاً با بيان سخنان دلنشين امکان پذير نيست بلکه چه بسا پيش از هرچيز، با تأکيد کردن بر قدرت نظامي امکان پذير است.

- ايران:
شايد تهران بيشترين عجله را براي برگزاري نشست سه جانبه مسکو داشت و جلو افتادن زمان برگزاري اين نشست را ابتدا ايران اعلام کرد. مهم‌تر اين که ايران احساس مي کند سال هاي حضور ترامپ در کاخ سفيد، سال هاي دشواري براي اين کشور خواهد بود. از اين رو تهران عجله داشت تا دستاوردها و جايگاه خود را در منطقه تثبيت کند و شبکه روابط و ائتلاف هاي خود را گسترش دهد. ايران طي شش سال جنگ در سوريه توانست روابط مستحکم و باثبات خود را با ترکيه حفظ کند و در چند ماه اخير هنگام پيشروي ارتش ترکيه و اشغال بخشي از خاک سوريه، موضعي بي طرفانه اتخاذ کرد. حفظ روابط باثبات با آنکارا اکنون بيش از هر زماني براي ايران اهميت دارد به ويژه که پيش بيني مي شود ترامپ براي بسيج کردن همه متحدانش در منطقه در برابر ايران، تلاش کند. ترکيه که طي هشت سال حکومت اوباما توانست با برگه اسلام ميانه رو بازي کند، ممکن است براي آن که نقش مهمي در سياست آمريکا در منطقه داشته باشد، مجبور به همکاري با پروژه ضدايراني دولت ترامپ شود. ايران با حفظ روابط خوب با آنکارا، از ميزان تأثير چنين سياستي خواهد کاست.
همچنين ايران مي داند که بهبود مجدد روابط آمريکا و روسيه ممکن است تأثيري منفي بر اين کشور داشته باشد همان طور که در دوره قبلي (٢٠٠٩ تا ٢٠١١) اتفاق افتاد که طي آن واشنگتن به همکاري مسکو براي تصويب قطعنامه هايي عليه ايران در خصوص برنامه هسته اي اين کشور و جلوگيري از اجرايي شدن قراردادهاي تسليحاتي روسيه با تهران نياز پيدا کرد (در اينجا علت سال ها تأخير در تحويل سامانه موشکي اس-٣٠٠ به ايران را يادآوري مي کنيم). از اين رو ايران تلاش مي کند روابط خود با روسيه را مستحکم و تا حد امکان عوامل بحران‌زا و ايجاد کننده اختلاف را کاهش دهد. در همين چارچوب به عنوان مثال بار ديگر از اجازه دادن به مسکو براي استفاده از پايگاه هوايي همدان سخن به ميان آمده است.

- پايان:
هر چند سه کشور در نشست اخير خود در مسکو انگيزه هايي بسيار فراتر از جنگ سوريه داشتند ولي اين نشست زير چتر دستيابي به نقشه راه براي پايان دادن به جنگ سوريه برگزار شد. مسئله مطرح همين است و در اين راستا پاسخ دادن به اين پرسش ضروري است که: آيا نشست اخير در عمل موجب تسريع در پايان جنگ در سوريه خواهد شد؟ بزرگترين مشکل در اين زمينه، به احتمال عناصري هستند که در اين نشست حضور نداشتند.
اروپايي ها از سناريوهاي نزديک شدن احتمالي آمريکا و روسيه به يکديگر ناخرسند هستند. در اين رابطه بايد به اعلام مسئله اعزام مستشاران نظامي انگليسي براي آموزش دادن مخالفان مسلح سوري اشاره کرد. چرا انگليس تصميم گرفت ديرهنگام حرکتي برضد روسيه انجام دهد؟ آيا اين کشور با اعمال نفوذ بر دولت ترامپ و متقاعد کردن آن به مداخله بيشتر در عرصه سوريه، به دنبال مانع تراشي در روند نزديک شدن آمريکا و روسيه به يکديگر است که در درجه نخست بر امنيت اروپا تأثير خواهد گذاشت؟ درباره سه کشور خليجي عربستان سعودي، امارات و قطر چه مي توان گفت؟ مقامات قطر از اظهار نظر درباره حلب دست برنداشته اند و به طور رسمي موضعي بسيار خصمانه اتخاذ کرده اند. آيا اين موضع قطر ناشي از برداشت اشتباه ديگري است يا قطري ها اميدوارند بر محافل معيني در واشنگتن تأثير بگذارند؟ درباره عربستان سعودي چه مي توان گفت که بعد از توافق بر سر بهبود قيمت نفت و کاهش کسري بودجه از حدود ٩٠ ميليارد دلار در سال ٢٠١٦ به ٥٢ ميليارد دلار در قانون بودجه سال ٢٠١٧، خوش بينانه تر اقدام مي کند؟ به روشني مي بينيم که چگونه عربستان از منابع خود براي فشار آوردن بر مصر استفاده مي کند صرفاً به اين علت که مصر وارد جنگ هايي نشد که عربستان به راه انداخته است. در چنين شرايطي آيا عربستان جنگ در منطقه را رها خواهد کرد؟ در واقع همه اين پرسش ها در مقابل اين پرسش مهم که «آيا همه سوري‌ها به راه حل سياسي دل بسته اند؟» پرسش هايي فرعي محسوب مي شوند.