راه ترقی- البته مشکل کاهش تیراژ روزنامه‌ها که اخیرا به دنبال مشکلات
کاغذ در سراشیبی تندی قرار گرفته، سال‌هاست به عنوان مساله‌ای اساسی به
صورت علنی و غیرعلنی از سوی بسیاری از کارشناسان رسانه و فعالان این حوزه
مطرح می‌شود، اما مدیران مسوول روزنامه‌ها اغلب از اعلام تیراژ «واقعی»
روزنامه‌شان به دلایل مختلفی پرهیز می‌کنند یا ترجیح می‌دهند ارقامی را
اعلام کنند که به میزان یارانه‌شان لطمه‌ای وارد نکند، از سوی افکار عمومی
قضاوت نشوند و به دنبال آن از تعداد آگهی‌هایشان کم نشود.
حسین انتظامی سال 92 در نخستین روزهای حضورش در معاونت
مطبوعاتی گفته بود که «شتاب زیاد در صدور مجوز ممکن است حرکتی به سوی توسعه
باشد اما اگر بدون توجه به زیرساخت‌ها باشد، یک حرکت ضد توسعه است. تعداد
رسانه‌ها، نشانه‌ی توسعه‌یافتگی است، اما در این حوزه، نشانه‌های موثرتری
مانند تیراژ یا مصرف کاغذ نیز وجود دارد .اگر
مجموع تیراژ را به تعداد روز تقسیم کنیم، حدود یک‌میلیون و 200 هزار نسخه
در روز می‌شود و اگر دقیق‌تر نگاه کنیم، تیراژ روزنامه‌ها به‌صورت روزانه
زیر یک میلیون است.»
این صحبت‌های انتظامی مربوط به پنج سال پیش است و آن زمان
هنوز شرایط اقتصادی روزنامه‌ها و بحران کاغذ به اندازه امروز نابسامان نشده
بود. در یک سال گذشته بحران کاغذ آنقدر زیاد شده است که بسیاری از
روزنامه‌ها تعطیل یا از تعداد صفحاتشان کم کرده‌اند. با این وجود پایین
بودن تیراژ مطبوعات را صرفا نمی‌توان به مشکلات اقتصادی مطبوعات مرتبط
دانست و دلایل مهم دیگری نیز در این زمینه بسیار تاثیرگذارند. چراکه با
وجود همین تیراژ کم روزنامه‌ها، آمار برگشتی اغلب مطبوعات بالاست و افزایش
تیراژ بدون مشتری قطعا کار عاقلانه‌ای نیست.
بنابراین علاوه بر مشکلات کاغذ و مسائل اقتصادی، فقدان اعتماد
عمومی به رسانه‌های کشور، فراموش شدن فرهنگ روزنامه‌خوانی، سیستم ضعیف
توزیع، محدودیت در انتشار برخی اخبار و گزارش‌ها، هم‌زبان نبودن با جامعه،
حضور پُررنگ مسئولان در تیترهای نخست و گزارش‌های اصلی و ... را هم از
مهمترین عوامل پایین بودن تیراژ مطبوعات کشور می‌توان برشمرد؛ موضوعی که در
قبال خبرگزاری‌ها و میزان مراجعه مردمی به آنها هم می‌توان سنجید.
در همن راستا چندی پیش در تماس با مدیران مسوول برخی از روزنامه‌ها
همچون «شرق»، «آرمان امروز»، «دنیای اقتصاد»، «آفتاب یزد»، «جوان»، «گل»،
«سیاست روز» و «بانی فیلم» از آنها درباره تیراژ «واقعی» روزنامه‌شان و
درصد روزنامه‌های برگشتی پرسیدیم که از این میان برخی پاسخگو بوده‌اند و
برخی ترجیح دادند که این رقم را اعلام نکنند.
به همین منظور با بررسی 18 کیوسک روزنامه‌فروشی در محله‌های مختلف تهران، وضعیت
عرضه 20 روزنامه «ابتکار»، «شرق»، «آرمان امروز»، «دنیای اقتصاد»، «آفتاب
یزد»، «جوان»، «جام جم»، «ایران»،«خراسان»، «اعتماد»، «سازندگی»، «جمهوری
اسلامی»، «قانون»، «کیهان»، «بانی فیلم»، «خبر ورزشی»، «گل»، «وطن امروز»،
«ایران ورزشی» و «همشهری» را بله‌عنوان روزنامه‌هایی که در دکه‌های
روزنامه‌فروشی قابل تهیه هستند، محاسبه کرده است.
بر اساس فرمول پیشنهادی حسین انتظامی، تهران حدود 1400 کیوسک
مطبوعاتی دارد. بعضی از این دکه‌ها به دلیل موقعیت جغرافیایی یا قدمت، پر
مشتری‌اند و برخی دیگر کم‌مشتری. دو دکه به صورت تصادفی انتخاب می‌شوند،
مشروط به آن که یکی از آنها جزو دسته اول (پرمشتری) و دیگری به دسته دوم
(کم‌مشتری) تعلق داشته باشد و تیراژ تحویلی روزنامه یا مجله مورد نظر از
صاحب دکه استعلام و سپس معدل گرفته شود و عدد حاصل در 1400 ضرب شود. به این
طریق حدود تیراژ یک روزنامه در تهران به دست می‌آید. از آنجا که معمولا
تیراژ روزنامه‌ها در تهران مساوی تیراژ غیرتهرانی آنهاست، با دو برابر کردن
تیراژ تهران می‌توان تیراژ کل آن نشریه را حدس زد. (هر چند استثنائاتی مثل
«جام جم» و «همشهری» وجود دارند که نسبت توزیع در شهرستان‌ها در مقایسه
با تهران، در زمانی که انتظامی در آنها مسئولیت داشته به ترتیب یک سوم و دو
سوم بوده است.)
در جدول زیر می‌توانید آمار به دست آماده را مشاهده کنید:
| روزنامه‌ها |
شمارگان محاسبه شده در تهران |
شمارگان کل |
| «همشهری» |
124،320 |
207،200 |
| «ایران» |
36120 |
72،240 |
| «جام جم» |
25،200 |
33،600 |
| «کیهان» |
9520 |
19،040 |
| «شرق» |
8960 |
17،920 |
| «ابتکار» |
980 |
1960 |
| «آرمان امروز» |
5600 |
11،200 |
| «دنیای اقتصاد» |
12،740 |
25،480 |
| «آفتاب یزد» |
4480 |
8960 |
| «جوان» |
7560 |
15،120 |
| «اعتماد» |
6440 |
12،880 |
| «سازندگی» |
4900 |
9800 |
| «جمهوری اسلامی» |
2520 |
5040 |
| «قانون» |
378 |
756 |
| «وطن امروز» |
3920 |
7840 |
| «خراسان» |
3080 |
6160 |
| «خبر ورزشی» |
14،700 |
29،400 |
| «ایران ورزشی» |
8680 |
17،360 |
| «گل» |
1120 |
2240 |
| «بانی فیلم» |
2240 |
4480 |
در این میان تنها پایین بودن عدد عرضه‌ها باعث نگرانی نیست،
بلکه بالا بودن آمار برگشتی‌ها نیز از دیگر مسائل بسیار مهم سال‌های اخیر
مطبوعات به حساب می‌آید. به گفته بسیاری از دکه‌داران به غیر از تعداد
محدودی از روزنامه‌های شناخته شد، سایر روزنامه‌ها فروش بسیار کمی دارند و
حتی گاهی نسخه‌ها کاملا دست نخورده بازمی‌گردند. در توزیع روزنامه‌های
شناخته شده در محله‌های مختلف تهران تفاوت‌هایی وجود دارد؛ در برخی محله‌ها
روزنامه‌های اصولاگرا نسبت به روزنامه‌های جناح مخالف فروش بیشتری دارند و
در برخی محله‌ها این نسبت برعکس است.
البته آمار برگشتی روزنامه‌ها بعضا با ترفندهایی از سوی
توزیع‌کنندگان یا روزنامه‌ها رفع و رجوع می‌شود تا تعداد برگشتی‌ها در
آماری که باید به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ارائه شود، متعادل باشد. برخی
از روزنامه‌ها تمام نسخه‌های برگشتی‌ها را از دکه‌داران دریافت نمی‌کنند؛
به عنوان مثال از 5 نسخه برگشتی، تنها 2 نسخه را دریافت می‌کنند و سه نسخه
باقی مانده را نزد دکه‌دار می‌گذارند. این معامله دو سر سود است؛ هم آمار
برگشتی روزنامه پایین می‌آید و هم اینکه دکه‌دار علاوه بر اینکه پول فروش
آن سه نسخه را دریافت می‌کند، پول فروش این نسخه‌ها به خریداران کاغذ
بازیافتی را هم در جیب می‌گذارد.
نمودار روزنامه‌های منتخب در این گزارش
مجموعه تیراژ این 20 روزنامه، 508 هزار و 676 نسخه می‌شود. در واقع
مجموعه روزنامه‌های صاحب‌نام در حوزه‌های مختلف سیاسی، عمومی، ورزشی و
سینمایی نزدیک به 600 هزار نسخه در روز است. این آمار از جهات بسیاری
می‌تواند نگران‌کننده باشد. فاصله زیاد میان مردم و رسانه‌ها و بی‌اعتمادی
عمومی به رسانه‌های رسمی از جمله مواردی است که از این آمار به ذهن متبادر
می‌شود. از طرفی، اینکه برخی از روزنامه‌ها، بویژه روزنامه‌های وابسته به
نهادها و ارگانی بخصوص، با ترفندهایی آمار برگشتی را دچار تغییر می‌کنند تا
از یارانه‌شان کاسته نشود، می‌تواند عامل‌های مهمی برای نگرانی و مهمتر از
همه ارائه راهکارهای درست باشد.
در نهایت به نظر می‌رسد آزادی بیان مطبوعات برای انعکاس دغدغه‌های
مردمی، از سوی دیگر حمایت از رسانه‌های خصوصی، آموزش روزنامه‌نگاری
حرفه‌ای، کاهش حضور مسؤولان در روزنامه‌ها و مردمی‌تر بودن می‌تواند از
مهمترین، بدیهی‌ترین و ساده‌ترین راهکارهای حل مشکل تیراژ روزنامه‌ها
باشد.
نمونه‌ای از جدول روزنامه‌های دریافتی در یکی از دکه‌های تهران
نمونه‌ای از جدول روزنامه‌های دریافتی در یکی از دکه‌های تهران