چاپ

راه ترقی- امروزه «خروج نخبگان» به خودی خود، مساله نیست بلکه خروج «بی‌بازگشت» آنها مساله است. به همین خاطر کشورها هر یک با سیاست‌های متفاوتی به دنبال چرخش نخبگان در جهان هستند. فرار مغزها (Brain Drain) حکایت مهاجرت افراد آموزش‌دیده به خارج از کشور است که اقتصاد دانان از آن به عنوان (Human Capital Flight) «فرار سرمایه انسانی» یاد می کنند.
مقصود فراستخواه در همین رابطه خروج نخبگان را عامل «فرسایش انرژی» یک سرزمین می‌داند.
«سید محمدامین قانعی‌راد» جامعه شناس فقید ایرانی هم سال 1396 در همین رابطه در خصوص چیستی چرخش نخبگان گفته است: چرخش مغزها Brain Circulation یعنی یک حرکت رفت و برگشتی دانشجویان و نیروهای فکری یک کشور. یعنی نخبگان به خارج از کشور بروند و بتوانند بازگردند ولی فرار یعنی نخبگان بروند یا میلی به بازگشت نداشته باشند یا شرایط برای بازگشت آنها میسر نباشد.
طبق آمار و اطلاعات موسسه مشاوره بین‌المللی آموزش و قوانین، تعداد دانشجویان بین‌المللی در جهان از یک میلیون و 300 هزار نفر در سال 1990 به 5 میلیون دانشجو در سال 2014 رسیده و این عدد در طول 25 سال چهار برابر رشد داشته است. جالب آنجاست که بر اساس اطلاعات منتشر شده از سوی سازمان همکاری‌ اقتصادی و توسعه، ایران جزء کشورهای با تعداد بالای ارسال‌کننده دانشجو به کشورهای پیشرفته محسوب نمی‌شود و در عوض چین، روسیه، کره جنوبی و هند چهار کشور اول ارسال‌کننده دانشجو به کشورهای دیگر هستند.

**سیاست‌ها و بازگشت دانشجویان به کشور
مساله اصلی در سیاست‌گذاری برای جذب سرمایه و توانایی‌های ایرانیان خارج از کشور، زنده کردن حس تعلق یا ایجاد حس تعلق ایرانیان دور از وطن در داخل است. ایجاد احساس امنیت در سرمایه، حقوق شهروندی و زیست‌ و اینکه آنها باید اطمینان پیدا کنند، وقتی به ایران باز می‌گردند در حقیقت به وطن خود بازگشته‌اند و پذیرفته خواهند شد.
مرحوم قانعی‌راد در خصوص چگونگی جذب نخبگان در مصاحبه ای گفته بود: انگیزه‌ بازگشت زمانی ایجاد می‌شود که زمینه‌های سیاسی و فرهنگی کشور دچار تحول ‌شوند؛ به عبارتی ما شاهدیم وقتی دولت آقای خاتمی بر سر کار آمد و همین‌طور دولت آقای روحانی- بعد از دولت آقای احمدی‌نژاد- تمایل به برگشت در بین تحصیلکردگان و حتی سرمایه‌داران ایرانی افزایش یافت. اما به همین ترتیب وقتی دولت احمدی‌نژاد حاکم گشت میزان مهاجرت نخبگان علمی و اقتصادی زیاد می‌شود.
مقصود فراستخواه، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس نیز می‌گوید: راهکار اصلی برای حل معضل بازگشت نخبگان ایرانی به کشور در ایجاد سیاستی است تا هر ایرانی که از کشور خارج و توانایی بازگشت به کشور را داشته باشد. با استفاده از مشوق های عقلانی باید کاری کرد که نخبگان، سرزمین خود را به سایر کشورها ترجیح داده و در نهایت با ایجاد سیستم‌های قانونی به بازگشت جوانان کمک کرد.
ناگفته روشن است که اغلب مهاجران ایرانی خارج از کشور با ایرانیان داخل کشور ارتباط دارند. برخی از این ایرانیان با همکاران و همکلاسی‌ها و دوستان و آشنایان خود در ایران ارتباط دارند. به زعم کارشناسان قوی‌ترین عامل جذب آنها به داخل کشور، بازنمایی وضعیت داخل از سوی ساکنان کشور است. به همین خاطر آن طور که شواهد نشان می‌دهد برخی تغییرات در فضای سیاسی-اجتماعی و اقتصادی داخل کشور در روند بازگشت نخبگان به کشور تاثیر آشکاری داشته است.
اهمیت بازگشت این سرمایه‌ها و جلب اعتماد آنها را می‌توان از زبان حسین معیری، معاون سیاسی دولت در دوران دفاع مقدس بازگو کرد.
وی در همین رابطه گفته بود: بر اساس یک آمار، ایرانیان مهاجر در خارج از کشور 1.2 تریلیون دلار سرمایه دارند که حدود 200 میلیارد دلار سرمایه ایرانیان در آمریکا، چین و برخی کشورهای اروپایی سرمایه گذاری شده است.
بر کسی پوشیده نیست، بازگشت این سرمایه می‌تواند در توان فنی و اقتصادی بسیاری از شهرهای ایران تاثیر غیرقابل انکاری بگذارد. در همین رابطه می‌توان دیدگاه الهه کولایی استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران را یادآور شد که از نظر وی، گروه‌هایی که در غربت زندگی می‌کنند می‌توانند پل‌های میان گروه‌ها و ملل مختلف برقرار کنند. او در همین رابطه، مهاجران هندی در آمریکا را مثال می‌زند و می‌گوید: دولت هند در آمریکا نوعی پیوند میان خود و دولت آمریکا با واسطه هندیان مقیم آمریکا برقرار کرده است.

**توسعه راه‌های ارتباطی با ایرانیان خارج از کشور
طبق یافته‌های دهقانان، استاد دانشگاه علامه طباطبایی، برنامه‌های صدا و سیما به جز در اقیانوسیه در اولویت استفاده ایرانیان خارج از کشور، برای کسب اطلاع از وضعیت داخلی ایران نیست و ایرانیان غیرمقیم بیشتر تمایل دارند از شبکه‌های اجتماعی و فضاهای اینترنتی برای کسب اطلاع از اوضاع داخل کشور استفاده کنند. این یافته‌ها نشان می‌دهد که با وجود راه‌اندازی تعداد قابل توجهی از شبکه‌های برون مرزی اما رسانه ملی نتوانسته است با ایرانیان خارج از کشور ارتباط برقرار کند.
در همین رابطه می‌توان یادآور شد، دریافت تصویری درست و روشن از ایران می‌تواند در تصمیم‌گیری بسیاری از ایرانیان برای بازگشت و سرمایه‌گذاری موثر باشد. به همین ترتیب باید از اهمیت درکی دقیق از فضای کشور در این جنگ رسانه‌ای بین المللی غافل نباشیم.

**سیاست‌های وزارت علوم در بازگشت دانشجویان خارج از کشور
باید یادآور شد که برخی سیاست‌های کوتاه مدت هم در جذب دانشجویان و ایرانیان خارج نشین موثر بوده است. در همین راستا می‌توان به سیاست اخیر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی برای بازگشت دانشجویان دانشگاه‌های معتبر خارج از کشور به داخل، اشاره کرد.
بر اساس این تصمیم، آن دسته از دانشجویان شاغل به تحصیل در خارج از کشور که شرایط مورد نظر وزارت‌خانه‌های مربوطه را داشته باشند، می‌توانند تحصیلات خود را در دانشگاه‌های داخل کشور ادامه دهند. طبق گفته صدیقی رئیس سازمان امور دانشجویان همین سیاست‌گذاری توانست حدود 400 نفر دانشجو را به کشور جذب کند و در خواست آنها به وزارت علوم واصل شود.