چاپ

راه ترقی- کتاب سازی، مقاله سازی، استفاده از منابع مکتوب و سخنرانی ها بدون ذکر منبع، انجام پژوهش هایی که در زمینه حل مشکلات جامعه نیست یا پژوهش هایی که مبانی اخلاقی یک جامعه را با مشکل روبرو می کند؛ از جمله آفت های پژوهش و تحقیق به شمار می روند و سوالات فراوانی را در ذهن پدید می آورند که چطور می توان مبانی و قواعد لازم را در این زمینه تبیین کرد؛ طوری که پژوهش ها مسئولانه و در راستای حل مشکلات جامعه انجام شود، مبانی اخلاقی یک جامعه را در نظر بگیرد و از مقاله سازی و کتاب سازی نیز دور باشد.
این مقدمه پژوهشگر را به کلیدواژه اخلاق در پژوهش می رساند؛ اما اخلاق در پژوهش چیست و مولفه های آن کدام است؟ اصول و قواعد آن چیست و چطور باید این اصول را در سطح جامعه دانشگاهی و محققان کشور جاری و نهادینه کرد. این سوالات و سوالاتی مانند آن هر چند همیشه و همه جا مهم و پاسخ به آنها مهم و بنیادین است، در هفته پژوهش هر سال بیشتر پرسیده می شوند و همزمان با این هفته (24 تا 30 آذر) قرابت طرح و پاسخ به آنها محتمل تر است.
دکتر علیرضا ثقه الاسلامی دانش آموخته فلسفه علم در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری و مهندسی کامپیوتر در مقطع کارشناسی، استادیار گروه اخلاق و حقوق اطلاعات در پژوهشکده جامعه و اطلاعات پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک)؛ به این سوالات و سوالات مشابه در مورد اخلاق پژوهش پاسخ داده است.
وی در مورد مبانی اخلاق در پژوهش و اینکه آیا باید نهادی دولتی این مبانی را در ایران تبیین کند و اگر این امر ضرورت دارد کدام نهاد، اظهار داشت: اخلاق پژوهش یکی از زیرمجموعه‌های حوزه اخلاق کاربردی applied ethics است که در آن به بررسی موضوعات و چالش‌های اخلاقی در انجام تمامی مراحل فعالیت‌های پژوهشی می‌پردازد. هدف این حوزه مطالعاتی، ارتقای کیفیت و سلامت اخلاقی در فعالیت‌های پژوهشی و نهادینه ساختن ارزش‌های اخلاقی در جامعه پژوهشگران است؛ مسائل مطرح در اخلاق پژوهش مانند دیگر حوزه‌های اخلاق کاربردی با تغییر شرایط زمانی و مکانی تغییر کرده و کاملا وابسته به موقعیت‌های خاص پژوهشی است؛ برای مثال پژوهشگر در حوزه مطالعات اجتماعی با شرایط کاملا یکسانی در همه پژوهش‌ها روبه‌رو نیست و حتما باید از توانایی استدلال اخلاقی مناسبی برخوردار باشد تا در شرایط خاص بهترین گزینه یا گزینه‌ها را برای حفظ شرایط اخلاقی در پژوهش لحاظ کند.
***سیاست گذاری با دولت ها و نظارت با سازمان های مردم نهاد و انجمن های صنفی
دکتر ثقه الاسلامی در این مورد که آیا این‌گونه استدلال‌های اخلاقی وابسته به موقعیت‌های پژوهشی به نسبیت‌گرایی منجر نمی‌شود، گفت: خیر، نکته مهم این است که یک پژوهشگر در مقابل هیات اخلاق پژوهشی که ناظر بر ارتقای کیفیت اخلاقی فرایندهای پژوهشی هست باید پاسخگو باشد؛ به بیانی دیگر، معمولا موسسات و مراکز آموزشی و پژوهشی از هیات‌های ناظر اخلاق پژوهش برخوردار هستند که این گروه‌ها به صورت موسسات مستقل محلی یا بین‌المللی یا بعضا وابسته به موسسات و مراکز آموزشی و پژوهشی، رهنمودهای کلی و فراگیر اخلاق پژوهش ناظر به فعالیت‌های پژوهشی را به عنوان راهنمایی برای پژوهشگران تدوین می‌کنند. بر این اساس، هر استدلال اخلاقی پژوهشگر یا گروهی از پژوهشگران در فعالیت پژوهشی خود، ابتدا باید مورد تایید این هیات اخلاق پژوهش قرار بگیرد و در درجه دوم اگر پژوهشگر (یا گروهی از پژوهشگران) از فرصت مناسبی برخوردار نباشد که با این هیات ارتباط بگیرد حتما باید بتواند استدلال‌های اخلاقی خود در فرآیند پژوهش در برابر آنها با دلایل کافی توجیه نماید. این‌گونه تعامل میان پژوهشگران و هیات اخلاق پژوهش، از یک سو، پژوهشگر یا گروه پژوهشگران را از فرو غلتیدن در نسبیت‌گرایی اخلاقی برای اِعمال ملاحظات و استدلال‌های اخلاقی در فعالیت‌های پژوهشی دور می‌کند، و از سویی دیگر، انعطاف‌پذیری برای شناخت و تدبیر برای موقعیت‌های اخلاقی خاص در فعالیت‌های پژوهشی را هم فراهم می‌کند.
به گفته وی در کشورهای توسعه‌یافته سیاست‌گذاری‌های کلان در حوزه اخلاق پژوهش را دولت‌ها و سازمان‌های وابسته به دولت‌ها انجام می‌دهند، اما ترویج، آموزش، نظارت و دیدبانی در حوزه اخلاق پژوهش را سازمان‌های مستقل محلی یا بین‌المللی و نهادهای غیردولتی مانند سازمان‌های صنفی انجام می‌دهند؛ برای نمونه در آمریکا سیاست‌های کلان در حوزه اخلاق پزشکی را وزارت بهداشت و خدمات انسانی Department of Health and Human Services انجام می‌دهد، اما سایر خدمات در حوزه اخلاق پژوهش (همچون آموزش، مشاوره، نظارت، دیده‌بانی اخلاقی) توسط موسسات مستقل محلی یا بین‌المللی تحقق می‌یابد؛ دلیل اصلی واگذاری مشاوره و نظارت اخلاقی بر فعالیت‌های پژوهشی و تحقیقات علمی، کمک به دموکراتیزه شدن تحقیقات علمی و فعالیت‌های پژوهشی و ترویج علم در جامعه است که امروزه از اهمیت بسیاری برخوردار است.
استادیار گروه اخلاق و حقوق اطلاعات در پژوهشکده جامعه و اطلاعات این پژوهشگاه اظهار داشت: به بیانی دیگر، امروزه در حوزه مطالعات علم و فناوری بر این نکته تاکید می‌شود که برای پیشگیری از بهره‌برداری‌های غیرانسانی به‌ واسطه تحقیقات علمی و فعالیت‌های پژوهشی و جلوگیری از پیامدهای منفی آن لازم است تحقیقات علمی و تخصیص منابع مادی دولت‌ها به این تحقیقات، با آگاهی و نظارت نهادهای مردمی انجام شود. بر این اساس، مراکزی که تحقیقات علمی حساسیت‌برانگیزی را انجام می‌دهند باید فرایند اخلاقی شدن پژوهش‌های خود را تحت نظارت نهادهای مردمی مستقل و متخصص انجام دهند.

***وزارتخانه های علوم و آموزش و پرورش در سیاستگذاری اخلاق پژوهش کوتاهی کرده اند
وی گفت: متاسفانه در ایران وزارتخانه‌های علوم، تحقیقات و فناوری و آموزش و پرورش آنطور که باید و شاید نتوانسته‌اند در حوزه سیاست‌گذاری های کلان در اخلاق پژوهش عمل کنند. البته وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی کارهای شایسته‌ای در حوزه اخلاق پزشکی انجام می‌دهد؛ برای نمونه تاسیس مراکزی همچون مرکز اخلاق و حقوق پزشکی وابسته به دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی یا مرکز تحقیقات اخلاق و تاریخ پزشکی وابسته به دانشگاه علوم پزشکی تهران بخشی از این فعالیت‌هاست. ولی متاسفانه در حوزه وزارت علوم تا جایی که اطلاع دارم نه در فرایند تهیه منشور و موازین اخلاق پژوهشی وزارت علوم که در سال 91 منتشر شد اقدام جدی مطالعاتی و روشی انجام شد و نه بعد از انتشار آن، در راستای ترویج و گسترش اصول و موازین اخلاقی آن کار شایسته‌ای صورت گرفته است. در حوزه آموزش و پرورش هم تا جایی که خبر دارم کار خاصی انجام نشده است، با اینکه این دو وزارتخانه می‌توانستند نقش بسزایی در این زمینه داشته باشند.
دکتر ثقه الاسلامی در این مورد که آیا در مجموعه ایرانداک فعالیتی در حوزه اخلاق پژوهش انجام شده توضیح داد:در پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران، گروهی زیرمجموعه پژوهشکده جامعه و اطلاعات به نام اخلاق و حقوق اطلاعات داریم. در این گروه پژوهشی به موازات پژوهش‌های حقوقی که در راستای سیاست‌های کلان نظام علم، فناوری و نوآوری کشور تعیین شده مثل نظارت بر حوزه‌های مطالعاتی، پروپوزال‌های گردآوری شده برای پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دانشگاهی از نظر موضوعات مشابه، تلاش کرده‌ایم اخلاق پژوهش را نیز مد نظر قرار دهیم. برای نمونه تهیه و تدوین برخی طرح‌های پژوهشی ذیل موضوعات اخلاق پژوهش در فضای مجازی یا اخلاق پژوهش اینترنتی، اخلاق داوری در نشریات علمی-پژوهشی یا در حوزه مطالعات سرقت علمی، زیربنای پژوهشی و مطالعاتی مناسبی را در حوزه اخلاق پژوهش فراهم کنیم.
یکی از نویسندگان کتاب «اخلاق پژوهش مبانی و مسائل» ادامه داد: همچنین کانونی در ایرانداک مشغول فعالیت است به نام کانون درستی و اخلاق پژوهش ایران (کیان) که در این کانون تلاش می‌کنیم علاوه بر ترویج و آموزش از طریق برگزاری کارگاه‌ها و سلسله سخنرانی‌های مرتبط با اخلاق در علم و فناوری، برخی طرح‌های پژوهشی اعضای هیات علمی ایرانداک را به مسائل و موضوعات اخلاق پژوهش ذیل فعالیت‌های کانون هدایت کنیم؛ البته فعالیت‌های این کانون همچنان در آغاز راه است.
وی گفت: یکی از دستاوردهای طرح‌های پژوهشی در گروه اخلاق و حقوق اطلاعات، «تهیه و تدوین منشور اخلاق پژوهش کیان در فضای مجازی» است که خروجی آن تهیه و تنظیم پیش‌نویس منشور اخلاق پژوهش در فضای مجازی است و در اختیار وزارت محترم علوم، تحقیقات و فناوری قرار گرفته است، اما چند ماه است منتظر اظهارنظر ایشان درباره این پیش‌نویس هستیم. اخلاق پژوهش در فضای مجازی امروزه یکی از مهم‌ترین زمینه‌های مطالعاتی در اخلاق پژوهش است که فعالیت پژوهشگران در حوزه‌های مختلف علمی را پوشش داده و از نظر ملاحظات اخلاقی بررسی می کنند.

***محدودیت های محققان در انجام پژوهش های مسئولانه در سه بُعد
ثقه الاسلامی در مورد محدودیت‌های پیش روی محققان در انجام پژوهش مسئولانه و مبتنی بر اصول و اخلاق پژوهش اظهار داشت: این محدودیت‌ها را می‌توانم دست‌کم در سه بُعد مطرح کنم؛ اول اینکه رهنمودهای اخلاق حرفه‌ای پژوهش در نظام آموزشی ما اعم از نظام آموزشی پیش از دانشگاه و نظام آموزش دانشگاهی از اهمیت ‌بسزایی برخوردار نیست. به بیانی دیگر، متاسفانه ما به دانش‌آموزان و دانشجویان خود حساسیت‌ها، ملاحظات و رهنمودهای اخلاقی در نظام علم، فناوری و نوآوری را آموزش نداده‌ایم و این خلا آموزشی در حوزه اخلاق پژوهش برای فعالیت‌های علمی نزد دانش‌آموزان و دانشجویان ما بسیار مشهود است.
«دوم اینکه امروزه در حوزه مطالعات علم و فناوری تاکید می‌شود اساسا حوزه علم و ارزش جدا از یکدیگر نیستند. به بیانی ساده‌تر، شایسته نیست یک محقق فیزیک یا زیست‌شناسی فعالیت‌های علمی خود را بر کنار از توجه به ارزش‌های اخلاقی نهادینه شده در این حوزه‌های مطالعاتی دنبال کند؛ زیرا تجربه‌های تاریخی متعدی در نیمه قرن بیستم نشان داده بی‌توجهی به ارزش‌های اخلاقی در تحقیقات علمی چه پیامدهای ناگواری برای جامعه و زندگی انسان‌ها دارد. نمونه‌ای از این رویدادها آزمایش‌های پزشکی نازی‌ها طی جنگ جهانی دوم روی بسیاری از زندانیانی است که بدون توجه به ارزش‌های اخلاقی ناظر به سوژه‌های پژوهشی انسانی انجام شده است و پیامدهای ناگواری به بار آورد. بسیاری دیگر از این رویدادهای ناگوار را می‌توان در منابع عمومی اخلاق پژوهش ملاحظه کرد».
وی سومین بُعد را شکل نگرفتن گروه های اخلاق پژوهش پویا دانست و افزود: در دانشگاه ها عمدتا گروه های اخلاق پژوهشی شکل می گیرند که فعالیت های پژوهشی را جسته و گریخته زیرنظر دارند و یک دانشجو زمان ارائه پایان نامه و رساله باید تاییدیه ای بگیرد که نشان دهد سرقت علمی انجام نداده است؛ در صورتی که هیات های اخلاق پژوهش در دانشگاه ها و گروه های مستقل بین المللی در قالب پویا دائم با پژوهشگران در ارتباط هستند.
به گفته ثقه الاسلامی در صورتی که هیات‌های اخلاق پژوهش در دانشگاه‌ها و گروه‌های مستقل بین المللی باید در قالبی پویا پیوسته با پژوهشگران در ارتباط باشند. همچنین پژوهشگر باید در تمام فرآیند پژوهش، از روش پژوهش گرفته تا تعامل با جامعه آماری خود، در ارتباط مستمر با گروه‌های اخلاق پژوهش بوده و از مشورت و نظارت اخلاقی آنها بهره‌مند گردد. اما متاسفانه گروه‌های اخلاق پژوهش ما در دانشگاه‌ها منفعل هستند.

***ساختار نامناسبت و محقق آموزش ندیده از دلایل رفتار غیراخلاقی در پژوهش ها
وی در مورد دلایل رفتار غیراخلاقی در برخی پژوهش ها توضیح داد: این دلایل را در دو دسته کلان فردی و ساختاری خلاصه می‌کنم؛ دلایل فردی ناظر به خود پژوهشگر هستند؛ کم آگاهی، یا عدم آگاهی و برخوردار نبودن از مهارت‌های استدلال اخلاقی در اخلاق پژوهش نزد پژوهشگران موجب می‌شود آنان اساسا نسبت به چالش‌های اخلاق پژوهش حساس نباشند و نتوانند مسائل اخلاقی در فعالیت‌های پژوهشی خود را شناسایی و رصد کنند، سپس به‌ نحوی روش‌مند مبتنی بر اصول و موازین اخلاق پژوهش به ارتقای سلامت اخلاقی پژوهش بپردازند. نظام‌ها آموزشی ما به دانش‌آموزان و دانشجویان، اصول و رهنمودهای اخلاق پژوهش را به صورت مستمر آموزش نداده‌اند و در نتیجه وقتی محققان به درجات عالی علمی و پژوهشی دست می‌یابند از این توانایی‌ها و حساسیت‌ها برخوردار نیستند.

استادیار گروه اخلاق و حقوق اطلاعات در پژوهشکده جامعه و اطلاعات ایرانداک ادامه داد: از جهت ساختاری نیز رفتارهای غیراخلاقی در پژوهش، عمدتا ناشی از ساختارهایی است که پژوهشگر در آنها قرار می‌گیرد و از او خواسته می‌شود برای کسب امتیازهای علمی یا منابع مالی در بازه‌های زمانی مشخصی نتایج پژوهشی خود را منتشر یا دستاورد پژوهشی خود را عرضه کند. این چنین ساختارهایی توانایی لازم را برای پیشبرد اخلاقی فعالیت‌های پژوهشی ندارد، زیرا اساسا پژوهش و توسعه دستاوردهای علمی پیش و بیش از تعهد به ساختارها باید به ارزش‌های اخلاقی در علم همچون صداقت علمی، مسئولیت اجتماعی، آزادی در بیان دیدگاه تخصصی و مواردی از این دست وابسته باشد.

***وقتی بقای یک عضو هیات علمی به نوشتن مقاله آی اس آی وابسته است
وی گفت: برای نمونه بر اساس نظام ترفیع اعضای هیات علمی در کشور ما، هر عضو هیات علمی دست‌کم باید سالانه یک مقاله علمی-پژوهشی ارائه و منتشر کند. در این شرایط، او برای کسب امتیازهای لازم ممکن است درگیر برخی رفتارهای غیراخلاقی در ارائه دستاوردهای پژوهشی خود شود، زیرا اولویت خود را به پژوهش مبتنی بر اصول و موازین اخلاقی نمی‌دهد بلکه از شروط ساختاری تمکین می‌کند. از این رو، برخی قوانین یا هنجارهایی که در ساختارها نهفته است ممکن است ملاحظات اخلاقی پژوهشگر را تأمین نکند. به بیانی دیگر، نوعی تناقض پدید می‌آید و ساختارها همسو با ارزش‌ها و موازین اخلاق پژوهش نیست و در مقابل آنها قرار می‌گیرد.

***پشتوانه حقوقی شرط لازم نه شرط کافی
دکتر ثقه الاسلامی در این مورد که آیا در کشورهای مختلف برای پژوهش های اخلاقی قوانین مختلفی در نظر گرفته می شود که نقض آنها موجب مجازات گفت: در کشورهای توسعه‌یافته رعایت موازین اخلاق پژوهش منجر به شکل‌گیری احکام حقوقی یا نظارت‌های حقوقی همسو با ارزش‌های اخلاقی می‌شود؛ مثلا وقتی قرار است یک طرح پژوهشی با یک سازمان امضا شود، برخی اصول عمومی اخلاق پژوهش که کلی هستند معمولا در قالب مفاد قانونی در می‌آیند و رعایت آنها لازم و ضروری است؛ اما واقعیت این است که این مفاد قانونی که برای تأمین ارزش‌های اخلاق پژوهش نوشته و اجرا می‌شوند کاملا فراگیر نیستند و بیشتر بر ارزش‌هایی کلی تاکید می‌کنند و نه بر مصادیق این ارزش‌های اخلاقی. پشتوانه حقوقی همسو با اخلاق پژوهش برای تأمین برخی ارزش‌های اخلاقی شرط لازم هست، اما حتما شرط کافی نیست. شرط کافی برای تأمین ارزش‌های اخلاقی در فعالیت‌های پژوهشی، آموزش مستمر و تربیت اخلاق پژوهش است که لازم است در نظام‌های آموزشی ما اهمیت داشته و ارائه شود.
«بیان دیگر تا وقتی صرفا برخی ارزش‌های اخلاق پژوهش در قالب مفاد قانونی است، تلاش می‌شود شرط لازم برای توجه به ارزش‌ها و موازین اخلاقی فراهم شود، اما واقعیت این است که بسیاری بدرفتاری‌های اخلاق پژوهش در موارد جزئی و مصداقی رخ می‌دهد. بنابراین پژوهشگر باید موازین و ارزش‌های اخلاق پژوهش را ابتدا آموخته و سپس به مهارت‌های لازم برای استدلال‌های اخلاقی در فعالیت‌های پژوهشی مسلط شود، تا شرط کافی برای یک پژوهش مبتنی بر اصول و ارزش‌های اخلاقی را مهیا کند».