چاپ

راه ترقی- رفتارشناسان خاستگاه آیین را از بدو خلقت انسان و عجین شده با تمام تمدن ها از کهن ترین تا متاخرترین، در طول تاریخ دانسته اند، آیین را می توان نخ تسبیحی خواند که ارتباط میان بشر امروزی با نیاکان و پیشینیان آن در هزاره های دور توسط آن شکل گرفته است.

در حقیقت باورمندی انسان ها به رفتارها و آنچه که هویت فردی و جمعی آنها را در طول تاریخ می سازد، بر مبنایی تعریف می‌شود که امروز آنرا آیین می نامند. رفتارهای جمعی انسان ها از ستایش خداوند گرفته تا کرنش و احترام به طبیعت و غیره همه بر حول محوری به نام آیین شکل می گیرد که گستره ای جهان شمول دارد.

کشورمان ایران نیز به عنوان یکی از پنج کشور صاحب تمدن و پیشینه عظیم فرهنگی در کنار بهره مندی از تنوع جغرافیایی و همراهی اقوام مختلف، مملو از آیین ها و خرده روایت های آیینی - نمایشی است که بخش مهمی از آنها پیرامون مذهب، دین و در نهایت ستایش پروردگار رقم خورده است.

با بررسی رفتارهای آیینی ایرانیان می توان کلیدواژه‌های ثابت و در عین حال جهانشمولی چون نوع دوستی، تاکید بر صلح طلبی، رعایت حقوق و احترام بزرگان و یا طایفه، ستایش زمین به عنوان مادر بخشنده و پرستش پروردگار به عنوان خالق مطلق هر آنچه که در آسمان و زمین است، را مشاهده کرد.

در حقیقت این مفاهیم بازتاب دهنده متجلی‌ترین مفاهیم دینی است که در تمام آیین ها از آیین مهر با سابقه ای بیش از شش هزار سال در جغرافیای ایران تا آیین های پسین تر تجلی می یابد.

** تنیدگی ماه صیام با آیین‌های مردمی

مرور و مداقه بر رفتار آیینی ایرانیان با گستره تمدنی شان، نشان‌دهنده ارادت آنها به حق تعالی است، ماه صیام (رمضان) نیز به عنوان یکی از ماه های مهم مسلمانان با مفاهیم بنیادین در مسیر ادای حق بندگی مخلوق نسبت به خالق خود، با رفتارهای آیین مند ایرانیان مسلمان در هم تنیده است.

در حقیقت ماه صیام که از آن به عنوان ماه میهمانی خدا نیز یاد می شود بزرگ ترین بستر رفتارهای آیینی ایرانیان را جهت ادای بندگی به خالق به همراه دارد؛ جایی که مردمان روزه دار در کنار لب فروبستن بر اطعمه و اشربه، برای تجلی برترین رفتارهای انسانی تمرین می کنند.

مواردی از ستایش تا تذهیب نفس؛ از پرهیز از گناه تا رعایت حقوق مردم، از تکریم خانواده و بزرگان قوم و طایفه و ایل تا ادای حق بندگی و کرنش در برابر خالق بازتاب دهنده این تصویر است که همه مسلمانان پای سفره ای ثابت نشسته اند که خوان‌گستر آن خداوند به عنوان ذات حق تعالی و خالق انسان و جماد و نبات است.

** ترنا و کلید واژه هایی مانند ستایش خالق؛ نیایش و تمسک به پروردگار

یکی از مهم‌ترین ویژگی های کشورهای صاحب تمدن و فرهنگ، غنای رفتارهای آیینی و نمایشی آمیخته با رخدادهای ملی، مذهبی و یا تقویمی آن جوامع به شمار می‌رود. کشور ایران با پیشینه تاریخی و مذهبی خود که از جمله کشورهای صاحب تمدن به شمار می رود، مملو از رفتارهای آیینی و نمایشی است که در تار و پود زندگی مردمان این سامان تنیده شده است. رفتارهای آیینی و نمایشی که در فرم فرهنگ شناسانه، جامعه شناسانه و نفوذ به لایه های فرهنگ عامیانه قابل رصد است.

ماه مبارک رمضان به عنوان یکی از مهم ترین ماه ها میان مسلمانان در کنار مراتب معنوی، مذهبی و آداب و مناسک برگزاری آن، میان عموم مردم دارای اشکال آیینی و رفتارهای نمایشی متعدد است؛ تا به واسطه آن، مردمان روزه‌دار در کنار همراهی با مناسک مذهبی این ماه بتوانند در قبال رفتارهای روزانه خود نیز ادای دینی به توسعه فرهنگ و جایگاه و ساحت دین در امور زندگی خود داشته باشند.

درست بر همین اساس است که با مرور، رصد و مداقه در بسیاری از آیین‌های نمایشی مردمان ایران زمین در ایام ماه مبارک رمضان می توان تاثیر بسیار برجسته‌ای از کلیدواژه‌های آمیخته با مبانی مذهبی و شعائر دینی ماه میهمانی خدا را در رفتارهای آیینی و نمایشی ایرانیان به نظاره نشست.

کلید واژه هایی مانند ستایش خالق؛ نیایش و تمسک به پروردگار؛ رعایت حق همسایه، یگانه پرستی؛ الگو قرار دادن آموزه‌های کتاب آسمانی مسلمانان - قرآن کریم - و در نهایت حرکت به سمت رستگاری به عنوان مهمترین هدف مسلمانان را می توان در بسیاری از رفتارهای آیینی و نمایشی در خلال ایام ماه مبارک رمضان به وضوح مشاهده کرد.

یکی از مهمترین رفتارهای آیینی و نمایشی که سبقه و درازای اجرای آن، تاریخی بیش از چهار قرن را به خود اختصاص داده است و به ویژه میان مردمان پایتخت نشین از جمله آیین های نمایشی بسیار محبوب به شمار می رود به آیین نمایشی «ترنا بازی» باز می گردد.

در عهد صفویه و در ادامه آن در دوران قاجار که رفتار آیینی و نمایشی بنابر مناسبت های ملی و مذهبی به یکی از سنت‌های همیشه همراه رفتارهای آیینی ایرانیان بدل شده بود، بسیاری از میدانگاه ها، بوستان‌ها و محله‌های کشورمان در ساعاتی از روز به قُرُق نمایشگران و معرکه گیرانی در می آمد که همسو با رفتارهای آیینی و نمایشی، بازتابی از جنبه های ناب زندگی و مسائل فرهنگی آنرا در راستای ارتقاء زیست اجتماعی به مردم منتقل می کردند.

در آن ایام که قهوه‌خانه‌ها - نه با تعریف امروزی - مکان و محلی برای همراهی مردمانی بود که بعد از کار روزانه علاوه بر دید و بازدید از یکدیگر و تکاندن غبار خستگی به بررسی اتفاقات، حوادث و مشکلات و یا نقل خاطرات خود می پرداختند؛ طی ماه مبارک رمضان و در فاصله افطار تا سحر، همین محل های مردمی - قهوه‌خانه‌ها - به جولانگاهی برای نقالان، شاهنامه خوانان، طومارخوانان، پرده خوانان و شبیه خوانان بدل می شد که البته در میان آنها می شد حضور پررنگ برگزارکنندگان و مجریان آیین نمایشی «ترنا» را نیز حس کرد.

** شیوه اجرای «ترنا»؛ از تعامل و مشارکت تا احترام به سادات

آیین نمایشی «ترنا» و بازیگران این نمایش آیینی که هنگام اجرای آن به بعد از اذان مغرب و برپا کردن ضیافت افطار تا حوالی سحر در قهوه خانه ها باز می گشت؛ علاوه بر سرگرم کردن افراد حاضر در قهوه خانه؛ به واسطه این آیین تلاش می کردند سنت هایی چون ادای دین؛ وفای به نذر؛ ادای حق بندگی و احترام به بزرگان را در قالب این رفتار آیینی به مخاطبان خود انتقال دهند. در این میان در کنار اجرای رفتار آیینی و نمایشی «ترنا»؛ یکی از زیباترین جلوه‌های تعامل میان بازیگران این آیین و مردمی که در قهوه خانه ها حضور داشتند شکل می گرفت.

بهرام بیضایی در کتاب «تاریخ نمایش ایران» درباره شیوه اجرای آیین نمایشی «ترنا» این‌گونه آورده است که: «آیین نمایش ترنابازی با ضرب مرشد و مداحی اهل بیت توسط او که عموماً فردی خوش صدا و خوش الحان بود شروع می شد و در این میان یار همراه مرشد که به «کارگزار» معروف است از مردم می خواست که به داخل دایره وارد شوند و با نیتی قلبی کف دست چپ یا راست خود را پیش روی وی بگشایند تا «کارگزار» با «ترنا» به دستان آنها تازیانه ای را به دلخواه و عددی که فرد نذر ادا می کند وارد سازد و در این میان مخاطبان که به «میاندار» معروف هستند با لفظ «بشمار…!» تعداد ضربات وارد شده را شمارش می کنند.

در این میان تنها افرادی که از خانواده سادات هستند با اعلام آنکه «سید» هستند از «کارگزار» می شنوند که دست شان بسته و گره کرده باشد و دلیل آن نیز اینگونه عنوان شده که این افراد به دلیل نزدیکی و قرابت اجدادی به خانواده اهل بیت لازم است تا با عموم مردم تفاوتی داشته باشند.

در این میان هر بار با خواندن و صدای کارگزار داوطلب بعدی به میان میدان می رود و نیت خیری می کند «ترنا» می خورد و با ذکر صلوات از مخاطبان و تماشاچیان (میانداران) از میدان بازی خارج می شود».

** جوانمردی و بخشش دو همراه بازیگران «ترنا»

آنچنانکه پیشتر ذکر شد یکی از بسترهای مردمی اجرای آیین‌ها و رفتارهای نمایشی به قهوه خانه های سنتی ایران باز می گردد. در حقیقت با پیدایش نهاد اجتماعی مانند قهوه خانه در میان جامعه ایرانی و تبدیل شدن آن به بخشی از رفتارهای فرهنگی مردمان ایران زمین که از دوره صفویه شاهد شکل‌گیری آن بودیم، بسیاری از رفتارهای آیینی و نمایش‌های مردمی در این فضا که مرکزیت و جامعیت بسیاری از طبقات اجتماعی از پهلوانان و ورزشکاران و زور خانه داران گرفته تا کارگران و کشاورزانی که بعد از یک روز کاری برای خستگی در کردن و آرامش اعصاب در چنین محل های حضور پیدا می‌کردند به اجرا می رسید. افرادی که به عنوان بخشی از سنت های زندگی روزانه خود، سهمی را به همراهی با آیین‌های نمایشی اختصاص می دادند.

در کتاب «دایره المعارف بزرگ اسلامی» درباره جایگاه، ساحت و ماهیت شکل گیری نمایش «ترنا» آمده است: «در این بازی، بازیکنان حلقه وار می‌نشینند، چنان که فضایی در میان آن‌ها باز باشد. ریش سفیدان، بزرگان و سادات در صدر جایگاه بازی می نشینند. کارگزار بازی، «قاپ» و «ترناگردان» و «تاوان گیر» با طلب صلوات از حاضران، قاپ را به یکی از پیشکسوتان یا ریش سفیدان یا سادات حاضر در میان جمع می‌دهد تا بیندازد. پس از او دیگران یکی پس از دیگری قاپ می‌اندازند.

در ادامه این منبع توضیح می دهد که چگونه با انداختن قاپ مسوول بازی و دستیارش و «دزد» انتخاب می‌شوند: در مجازات «دزد» تنبیه های گوناگونی به کار برده می شود که شلاق زدن با ترنا بر کف دست یا به پشت بازیکن، نوعی از این تنبیه ها است.

اگر بازیکنی که نقش دزد می‌آورد صدایی خوش و نیکو داشته باشد، به «غزل‌خوانی» وادار می‌شود.خریدن شیرینی و میوه و زولبیا و بامیه در ماه رمضان و دادن چای به تعداد کسانی که در قهوه‌خانه نشسته‌اند و فرستادن صلوات‌های مکرر از دیگر حکم‌ها است. وقتی قاپ سادات یا بزرگان و محترمان محل دزد می‌نشست، معمولاً به احترام آنان، همه یک صدا صلوات می‌فرستادند. این افراد در بازی ترنا به «آدم صلواتی» معروف بودند. گاهی از مجازات و تنبیه کسی هم که کار نیک و ایثارگری و جوانمردی کرده بود، چشم می‌پوشیدند».

«ترنا بازی» به عنوان نمایش آیینی هر چند مانند بسیاری از رفتارهای نمایشی - آیینی مختص عموم مردم با تجربه زندگی مدرن در طی دهه های اخیر در شکل تولید و اجرا بسیار کمرنگ تر از گذشته شده است؛ اما هنوز هم می توان در محله هایی از پایتخت به ویژه در مناطق جنوبی و در برخی از استان‌ها و شهرستان‌های فلات مرکزی کشورمان شاهد نفس کشیدن و زنده بودن این نمایش آیینی باشیم.

البته طی چند سال اخیر، اداره کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با همراهی مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری به واسطه برگزاری مراسم آیینی و نمایشی در ایام ماه مبارک رمضان، تلاشی مجدانه را برای احیاء این دسته از نمایش های آیینی به ویژه برای نسل جوان که با بن مایه رفتارهای فرهنگی پیشینیان خود فاصله بسیار پیدا کرده‌اند، شاهد هستیم. اقداماتی که در بطن خود تلاش می کند دریچه‌ای نوین و امیدبخشی را برای برقراری این پیوند میان نسل جوان امروز با گذشته فرهنگی پیشینیان و نیاکان خود بگشاید.