راه نو- شايد تصور ما اين باشد که اعمال عبادي اسلامي يا حداقل چند عمل واجب اصلي،
از همان روز نخست تولد اسلام، به مسلمانان ابلاغ شده باشد. اما تاريخ، يا
بهتر بگويم روش تربيتي اسلام، چيز ديگري ميگويد.
گواه مطلب آن که
تقريباً تا 14 سال پس از بعثت پيامبر گرامي اسلام يعني تا سال دوم هجري،
هنوز "روزه" بر مسلمانان واجب نشده بود. نوشته اند روز دوم ماه شعبان سال
دوم هجري يا به نقلي هم روز بيست و هشتم اين ماه، روزي است که خطاب آمد:
"يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ
عَلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُون. أَيَّاماً
مَعْدُودات ..." (بقره، 183- 184) "اى كسانى كه ايمان آورده ايد روزه بر
شما نوشته شده است آن گونه كه بر امت هايى كه قبل از شما بودند نوشته شده
بود شايد پرهيزكار شويد. چند روز معدودى را بايد روزه بداريد..."
خطاب
شيرين "يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا" ويژه ي آيات سوره هاي مدني است. و
سوره ي مبارکه ي بقره نيز که حاوي آيات فراواني از احکام عبادي است، در
مدينه نازل شده است.
با دقتي کوتاه در مي يابيم که هر ظرافتي که
براي ايده آل ترين تربيت لازم باشد، اسلام براي پروراندن امت پيامبر خاتم
صلي الله عليه و آله به کار بسته است. در جاي لازم، صبورانه و با حوصله،
شيوه ي "تدريج" را پيش مي گيرد تا با فراهم شدن همه ي مقدمات لازم، احکام
نوراني خود را در دل اهالي اسلام بنشاند؛ و گاهي در جاي ديگر، قاطعانه و بي
مهابا، يکي از پايه هاي فرهنگ شرک را در هم مي شکند.
گويي اينجا
براي برپايي حکم روزه، مقدمات چهارده ساله اي لازم بوده است. پيش از هجرت،
13 سال مکه فرصتي بود تا پايه هاي اعتقادي اسلام گذارده شود. سخن از توحيد و
معاد، و نفي اعتقادات شرک آميز جاهلي، بيشترين تأکيد آيات مکي است.
آنچه
که از فرهنگ مشرکانه ي بت پرستي در وجود اين امت ريشه دوانده بود، بايد به
تدريج جاي خود را به ايمان توحيدي مي داد. برخي از احکام عبادات، خيلي
زودتر، همزمان با اين تحول عظيم، و شايد براي تسريع اين تحول عظيم، واجب
شده بود. مثل نماز. اهالي مکه، يک مرد را مي ديدند که به نماز ايستاده و يک
بانو و يک نوجوان هم پشت سرش، آنچه را او بجا مي آورد، انجام مي دهند.
يعني از وقتي که اسلام، تنها سه طرفدار داشت (پيامبر و خديجه و علي بن
ابيطالب عليهم السلام) نماز ستون دين بود.
اما قصه ي روزه، جور
ديگري رقم خورده است. به فرموده ي امام باقر عليه السلام روزه يکي از پايه
هاي بناي اسلام است: "اسلام بر پنج پايه بنا شده است: برپا داشتن نماز،
پرداخت زكات، روزه ماه رمضان، حج بيت اللّه الحرام، و ولايت ما اهل بيت"
(الأمالي للمفيد : ٣٥٣/٤- ميزان الحکمه، ج5، ص 371)
از ظرافت هاي
ديگر اينکه: آيه اي که حکم وجوب روزه را اعلام ميکند، اشاره دارد که روزه
گرفتن عبادتي مخصوص شما نيست؛ امتهاي قبلي هم ملزم بوده اند که روزه
بگيرند. انسان وقتي مي فهمد کار سختي را که به عهده ي اوست، ديگران هم قبل
از او انجام داده اند، انجام آن برايش آسانتر ميشود. و ديگر اينکه، روزه،
عملي است که زمان کوتاه و محدودي دارد؛ در سال، فقط 30 روز.
بهشت را دروازه اى است به نام «ريّان (سيراب) كه جز روزه داران از آن وارد نمى شوند
علامه طباطبايي(رحمةالله عليه) سه نکته ي زيبا در اعلام حکم روزه را چنين بيان نموده است:
1-
بعد از آنكه در جمله: "يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ
الصِّيامُ"، مساله وجوب روزه بر مسلمانان را خاطرنشان كرد، بلافاصله
فرمود:" كَما كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ" و فهمانيد كه شما
مسلمانان نبايد از تشريع روزه وحشت كنيد، و آن را گران بشماريد، چون اين
حكم منحصر به شما نبوده، بلكه حكمى است كه در امت هاى سابق نيز تشريع شده
بود.
2- (لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ)، يعنى علاوه بر اينكه عمل به اين
دستور، همان فائده اى را دارد كه شما به اميد رسيدن به آن ايمان آورديد، و
آن، عبارت است از تقوا، و علاوه بر اين، اين عمل كه گفتيم در آن، اميد تقوا
براى شما هست، همچنان كه براى امتهاى قبل از شما بود،
3- عملى نيست
كه تمامى اوقات شما را و حتى بيشتر اوقاتتان را بگيرد، بلكه عملى است كه
در ايامى قليل و معدود انجام مى شود، (أَيَّاماً مَعْدُوداتٍ) (ترجمه تفسير
الميزان، ج 2، ص5)
ظاهراً حکم روزه براي امت اسلام قدري آسان تر و
سبک تر از امت هاي قبل تشريع شده است. اين را در روايتي ميخوانيم که سؤال
دانشمند يهودي را از پيامبر اعظم صلي الله عليه و آله نقل فرموده است:
از
امام حسن بن علىّ بن ابى طالب عليهما السّلام روايت شده است، كه فرمود:
تنى چند از يهود به نزد رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله آمدند، پس
دانشمندترين ايشان درباره مسائلى از آن حضرت سؤال كرد، و از جمله سؤال هايش
اين بود كه گفت: خداى عزّ و جلّ به چه منظور سى روز روزه در ساعات روز را
بر امّت تو واجب ساخته است و بر امّتهاى ديگر بيش از اين فرض فرموده است؟
رسول
خدا صلّى اللَّه عليه و آله فرمود: وقتى آدم عليه السّلام از آن ميوه درخت
خورد، سى روز اثر آن در شكم او باقى ماند، از اين جهت خداى سى روز گرسنگى و
تشنگى را بر نسل او فرض فرمود، و آنچه در شب مي خورند تفضّلى از جانب خداى
عزّ و جلّ در باره ايشان است. و كار بر آدم نيز بر همين گونه بوده است، و
از اين رو خدا آن را بر امّت من واجب ساخته است.
سپس اين آيه را
تلاوت فرمود: كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ
مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ، أَيَّاماً مَعْدُوداتٍ . مرد
يهودى گفت: راست گفتى يا محمّد، پس مزد كسى كه اين ايام را روزه بدارد
چيست؟ فرمود: هيچ مؤمنى نيست كه ماه رمضان را به قصد قربت روزه بدارد، مگر
آنكه خداى تبارك و تعالى هفت خصلت را بر او واجب مي سازد: نخست آنكه حرام
را در بدنش ذوب ميكند، و دوم آنكه او را به رحمت خداى تبارك و تعالى نزديك
مي سازد، و سوم آنكه با اين عمل خطاى پدرش آدم را جبران مي كند، و چهارم
آنكه فشارهاى بيهوش كننده جان دادن را بر او آسان مي سازد، و پنجم آنكه او
را از گرسنگى و تشنگى روز قيامت در امان مي دارد، و ششم آنكه خدا برات
آزادى از آتش جهنّم را به او عطا مي كند، و هفتم آنكه خداى عزّ و جلّ او را
از غذاهاى پاكيزه بهشت اطعام مي نمايد. گفت: راست گفتى، يا محمّد. (من لا
يحضره الفقيه / ترجمه غفارى، على اكبر ومحمد جواد و بلاغى، صدر، ج 2، ص:
386)